Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Síða 54

54 TMM 2015 · 1
Kjartan Már Ómarsson
„Húsin eru eins og opin bók“ 1
Á síðasta ári hóf Ríkissjónvarpið útsendingar á þáttaröð sem kallast
Íslendingar. Þar er fjallað um „Íslendinga sem settu svip sinn á íslenskt
samfélag um sína daga“ og endurspegla þættirnir „jafnframt sögu þjóðarinnar
og samtíð á ýmsum tímum, menningu, listir, stjórnmál og fleira“.2 Þann 17.
ágúst síðastliðinn var Hörður Ágústsson til umfjöllunar og var þá jöfnum
höndum fjallað um verk hans sem myndlistarmanns og byggingarlist-
fræðings. Sagt hefur verið – réttilega og án þess að á hann sé hallað sem
myndlistarmann – að Hörður hafi breytt viðhorfi íslensku þjóðarinnar til
húsagerðararfs hennar með rannsóknum sínum á íslenskri húsagerðarlist og
útgáfu rita um hana. Í þættinum var sýnd stikla úr sjónvarpsviðtali frá árinu
1985 þar sem Hörður tíundar þá skoðun sína að byggingarlistin þjóni ekki
síðra menningarlegu hlutverki í sögu lands og þjóðar en ritað mál og vilji
Íslendingar geta kallað sig menningarþjóð „þá verði þeir að gjöra svo vel að
horfast í augu við [þá] staðreynd“.3 Þá segir Hörður einn mann skara fram
úr þegar hugað er að íslenskri húsagerð sem þjóðlegri list og það sé „mesti
arkitekt Íslendinga“, foringi „íslenska skólans“ og „einn af okkar almestu
listamönnum“.4 Sá kallast Guðjón Samúelsson.
Guðjón Samúelsson (1887–1950) var fyrsti Íslendingurinn sem nam bygg-
ingarlist „með hefðbundnum hætti“.5 Hann gegndi embætti húsameistara
ríkisins frá 1920–1950, allt frá því að hann sneri til Íslands eftir námsdvöl í
Kaupmannahöfn og til dauðadags. Á því skeiði teiknaði hann flest stórhýsi
sem byggð voru á vegum ríkisins, fjölda smærri bygginga, auk þess sem hann
átti ríkan þátt í skipulagsmálum hér á landi þar sem hann var frumherji,
ásamt Guðmundi Hannessyni lækni.6
Fyrst þegar Guðjón kemur heim úr námi ber hann skólagöngu sinni
ótvíræð merki. Nýbarokkið bar hæst í Kaupmannahöfn þegar Guðjón dvaldi
þar og einn kennara hans, Martin Nyrop, var einn helsti fulltrúi danskrar
þjóðernisrómantíkur. Verslunarhús Nathans og Olsen á horni Austurstrætis
og Pósthússtrætis sem Guðjón teiknar 1916 er í þessum anda. Skömmu síðar
byrjar Guðjón jafnframt að glíma við svokallaðan sveitabæjarstíl þar sem
hann leitast við að steypa upp hús sem bera svip gömlu burstabæjanna en sú
aðferð fór íslenskum aðstæðum illa og var erfið í tæknilegri útfærslu.
Fundum hans og Jónasar Jónssonar frá Hriflu ber þá saman. Sá síðar-