Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Side 69

„ H ú s i n e r u e i n s o g o p i n b ó k “
TMM 2015 · 1 69
réttmæti trúarinnar. Í stað þess að
kalla hlutina sínu rétta nafni finnur
Jónas upp nýtt heiti – „lýðveldisstíll“
– sem samræmist rétttrúnaði hans.
Þetta kann að eiga sér skýringu í
því að Jónas er skyndilega staddur
í tvöfaldri stöðu á þessum tíma.
Það gat ekki farið saman að vera
jafnaðarmaður og dreifbýlissinni,
andvígur vexti Reykjavíkur.
Um skeið lágu vegir framfaranna
og þjóðræknisstefnunnar samhliða
en svo skildu leiðir. Eitt dæmið um
nýjan hugsunarhátt var funkis-
stefnan þar sem leitast var við að
„brjóta tenginguna við fortíðina og
skapa eitthvað nýtt frá grunni“.84
Þetta var akkúrat andstætt því sem
Jónas hafði unnið að alla tíð. Við-
brögð við þessari áherslu stefnunnar urðu víða hörð og hún var nánast bann-
færð í löndum þar sem rík áhersla hafði verið lögð á þjóðerni, til að mynda í
„þriðja ríki Hitlers og í Sovétríkjunum“.85 Funkis-stefnan samræmdist ekki
hinum háleitu hugmyndum „sem menn gerðu sér um þau fyrirmyndarríki
sem þar var verið að reyna að skapa“ og í þeim efnum má sjá líkindi við
afstöðu Jónasar frá Hriflu.86 Vandinn var sá að skyndilega urðu skil milli
tilrauna í þjóðlegum mónúmentalisma og hagsmuna alþýðunnar. Það gefur
því auga leið af hverju Jónas sá sig þvingaðan til þess að tala um hamra- og
lýðveldisstíl. Hann hafði þá þegar opinberlega fordæmt framúrstefnulistir og
gat ekki farið að taka upp á því skyndilega að hampa þeim í byggingarlist,
allra síst í verkum sjálfs Guðjóns Samúelssonar.
„Þegar maður á lífsblóm byggir maður hús“87
Að því sögðu kann sú spurning að vakna hvort þjóðleg stef í byggingarlist
Guðjóns hafi orsakast af innbyggðri nauðsyn, hvort hún hafi stafað af ást
mannsins til ættjarðar sinnar og menningar; eða hvort þjóðleg stef séu
afleidd rökfærsla þar sem forsendurnar eru látnar passa tilætlaðri niður-
stöðu pólitísks spunameistara. Því verður ekki svarað hér, en þó má minna á
að um gríðarlegan pólitískan, svo ekki sé talað um félags- og efnahagslegan
höfuðstól var að ræða við byggingu opinberra bygginga allan starfstíma
Guðjóns.
Mat mitt er að ekki nægi að líta á hátinda sköpunarverks Guðjóns sem
birtingarmyndir þjóðernisandans eins og pólitísk orðræða tímans skil-
Hallgrímskirkja. Ljósm. Þorgrímur
Andri Einarsson.