Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Síða 33

S p i l l i n g í s t j ó r n m á l u m
TMM 2016 · 1 33
– sýnt heilindi í samskiptum okkar. Þá hverfa mörg deiluefni eins og dögg
fyrir sólu. Fólk semur, hugsar um heildina, framtíðina og vinnur saman.
Það er freistandi að hugsa um röksemdir af þessu tagi út frá klisjunni um
hugmyndir sem eru fallegar en ómögulegar. En ég ætla að stilla mig um það.
Mér finnst greinin verðskulda dýpri umræðu en klisjan leyfir. Sú afstaða að
stjórnmál séu spillt í eðli sínu hefur birst meðal heimspekinga og annarra
hugsuða vestrænnar menningar síðan í fornöld. Hún kemur skýrt fram hjá
sjálfum Platoni sem taldi mikilvægt að með völd færu einstaklingar sem
hefðu í raun engan áhuga á þeim, en tækju stjórnunarhlutverkið að sér hálf-
partinn nauðugir.3 Það er áleitin hugsun að samfélaginu farnist best undir
stjórn úrvalsfólks sem er ekki upptekið af völdunum en gerir sér grein fyrir
hættunni af því að loddararnir fái völd og er tilbúið til að koma í veg fyrir
það með því að taka sjálft ábyrgðina.
En Kristján er ekki beint að óska eftir því að núverandi pólitíkusum sé
skipt út fyrir aðra betri. Hann vill losna við þá alfarið, eða að minnsta kosti
breyta hlutverki þeirra þannig að almenningur, fólkið sjálft, taki ákvarðanir
og ráði ráðum sínum. Vissulega útlistar Kristján þetta ekkert nánar, en gera
má ráð fyrir því að vettvangur samráðs og ákvarðana sé þá ekki pólitískur
í þeim skilningi að þar sé tekist á um völd, þótt þar fari fram umræður um
ákvarðanir, stefnu og annað sem samfélagið varðar. En þá vaknar þessi klass-
íska spurning: Er hægt að hugsa sér vettvang þar sem teknar eru ákvarð anir
sem varða heildina án þess að tekist sé á um völd?
Það er hægt að ræða þessa spurningu á nokkra mismunandi vegu. Ein
leiðin er að hugsa sér skýran almannavilja tjáðan þannig að yfirleitt sé
ljóst hvernig vilja og hagsmunum almennings sé best þjónað. Hlutverk
stjórnvalda hverju sinni sé þá að starfa í nánu sambandi við almannaviljann,
helst mæla hann reglulega og af heilindum og fara eftir honum. Það má
líka sjá hana í ljósi þess að valdbeitingu af hálfu hins opinbera sé einfald-
lega hafnað. Völd fela alltaf í sér, eins og anarkistar hafa löngum bent á,
einhverskonar ofbeldi.4 Með því að fallast á að einhver eða einhverjir hafi
völd er þá verið að viðurkenna leyfi eins hóps til að beita annan ofbeldi. Val
hópsins og takmarkanir á valdheimildum hans geta verið með ýmsu móti, til
dæmis lýðræðislegar, en meginréttlæting valdsins birtist þó í nauðsyn þess
að hægt sé að taka ákvarðanir fyrir heildina og framfylgja þeim. Anarkistinn
viðurkennir aldrei lögmæti valdbeitingarinnar, en gerir ráð fyrir því að
mögulegt sé að framfylgja ákvörðunum fyrir heildina án nauðungar.
En ég held raunar að andstyggðin á stjórnmálamönnum sem birtist
í viðhorfi skáldsins sé ekki dæmi um anarkisma, heldur er hér um að
ræða siðferðilega fordæmingu á misbeitingu valds frekar en andúð á
valdbeitingu yfirleitt. Hún er í vissum skilningi persónuleg: Það eru
„móralskir slæpingjar“ (svo notað sé orðalag Þorvaldar Gylfasonar)5 sem
hafa hreiðrað um sig í embættum og valdastöðum og láta sig einu gilda þótt
þeir traðki á vilja almennings með glamri sínu, prinsipplausum ákvörðunum