Tímarit Máls og menningar - 01.10.2016, Page 141

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2016 · 3 141
nýjum og áður óþekktum vopnum
framtíðarinnar, gat varla nokkur höf-
undur ímyndað sér þær ógnir og skelf-
ingar sem kynnu að bíða manna í „stríð-
inu í framtíðinni“, og enginn þeirra sem
dunduðu sér við að teikna nýju vopnin
til að myndskreyta sögurnar gat það
heldur; enginn sá fyrir allar þær hörm-
ungar sem kynnu að vera í vændum,
heilar þjóðir undir stríðsfánum, skot-
grafahernað í leðju og kulda, kafbáta-
hernað sem hlífði ekki venjulegum far-
þegaskipum fullum af óbreyttum borg-
urum, ný vopn eins og skriðdreka og
langdrægar byssur að verki í raunveru-
leika vígvallanna, mannfórnir til einsk-
is, endalausar skrár yfir fallna menn og
gjöreyðing víðáttumikilla landsvæða.
Enginn sá fyrir það sem kvikmyndahöf-
undur sýndi að stríðinu loknu í upphafi
myndarinnar „Skothríðin“ (sem gerð
var eftir samnefndri sögu Henris Bar-
busse): hóp ungra og glæsilegra manna
sem standa í hermannaklæðum í fylk-
ingu á víðum velli, og strax á eftir sama
völlinn þakinn hvítum trékrossum.
Menn gerðu ráð fyrir því sem sjálf-
sögðum hlut að næsta styrjöld hlyti að
verða háð eins og þær styrjaldir sem
menn þekktu – eða kannske eins og þær
hugmyndir sem menn gerðu sér um þá
atburði – stríðsaðilar héldu á vissan hátt
aftur af sér, sýndu riddaramennsku,
óbreyttum borgurum og þeirra byggð-
um yrði hlíft, og annað eftir því. Þegar
Conan Doyle birti smásögu þar sem
hann lýsti ótakmörkuðum kafbátahern-
aði líkt því sem gerðist síðan í raun og
veru risu menn upp hvarvetna, ekki síst
í hernum, og sögðu: Þetta getur ekki
gerst, enginn herforingi myndi gefa slík-
ar fyrirskipanir. Enda var lítið mark
tekið á sögunni. Flestir töldu líka að
vegna nýjunga í vopnasmíðum hlyti
framtíðarstríðið að verða stutt, það yrði
kannske útkljáð í einni eða tveimur
stórorustum. Auk þess trúðu margir því
að sú mikla siðfágun sem orðið hefði á
síðustu tímum myndi einnig móta her-
mennskuna. Í flestum stríðssögunum
var aðaláhersla lögð á fórnfýsi og hetju-
dáðir einstaklinga og rómantíska her-
frægð, eins og í sögum af styrjöldum
fyrri tíma, og myndskreytingarnar
lögðu áherslu á þá hlið hermennskunn-
ar. Einn þeirra sárafáu sem gerði sér
nokkra grein fyrir því hvað kynni að
vera í vændum var H.G. Wells í sögum
eins og „Stríðið í loftinu“. Hann gekk
reyndar lengra, svo það virkar jafnvel
óhugnanlega. Í sögunni „The World Set
Free“, sem kom út 1914, ímyndar hann
sér kjarnorkustyrjöld, sem hann lætur
gerast árið 1959, og býr þá til nýyrði í
enskri tungu sem reyndist eiga nokkra
framtíð fyrir sér: „the atomic bomb“. En
hann var rödd hrópandans í eyðimörk-
inni.
Þetta hafði mikil áhrif á andrúms-
loftið í Vesturálfu; þótt menn byggjust
kannske við styrjöld í nálægri framtíð
óttuðust þeir hana ekki svo mjög,
kannske vildu þeir að hún léti ekki bíða
of lengi eftir sér. Sumir voru reyndar
sannfærðir um að Evrópuþjóðirnar
væru nú komnar á svo hátt menningar-
stig að stríð milli þeirra væri framvegis
óhugsandi. Svo voru haldnar „friðarráð-
stefnur“ og bundu ýmsir vonir sínar við
þær, en það er til marks um óheilindin
að fyrir þeim stóð einkum og sér í lagi
Rússakeisari, og fyrir honum vakti það
eitt að tefja vígbúnað annarra þjóða; leit
hann svo að Rússar væru farnir að drag-
ast aftur úr á þessu sviði og vildi fá svig-
rúm til að jafna metin. Þetta undirferli
var í rauninni illur forboði þess sem átti
eftir að gerast sumarið 1914.
Það hugarfar sem spratt upp af lestri
þessa bókaflóðs afsakar þó engan veg-
inn hin örlagaríku axarsköft ráðamanna
sumarið 1914, sá kostur var jafnan fyrir