Tímarit Máls og menningar - 01.10.2016, Blaðsíða 138

U m s a g n i r u m b æ k u r
138 TMM 2016 · 3
VI
Að mínu mati er tvíleikurinn um Odd
Norðfjarðarskipstjóra og keflvíska
afkomendur hans mikilvægasta verk
Jóns Kalmans til þessa. Sú einarða víg-
staða sem hann tekur með þeim sem
leyfa sér að hrærast í heimi andans og
ástarinnar er skýrust hér og í þríleikn-
um sem hófst með Himnaríki og helvíti
(2009).
En með því að stika vígvöllinn í
nútímanum, láta hann varpa ljósi á sam-
félag okkar og ýmis mein sem einkenna
það, gerir hann okkur öllum greiða.
Staða og horfur tilfinningalífsins er
umræða sem við verðum að taka og
enginn er hæfari til að stýra þeirri
greiningardeild en Jón Kalman Stefáns-
son.
Einar Már Jónsson
Whiss-bang,
whiss-bang,
whiss-bang
Gunnar Þór Bjarnason: Þegar siðmenn-
ingin fór fjandans til, Mál og menning
2015
Á okkar tímalausu tímum þegar búið er
að stroka út fortíðina, sagan er horfin út
í veður og vind og sjóndeildarhringur-
inn nær lítið út fyrir stundlegan rembi-
hnút hins glórulausa „nú“, eru bækur
eins og „Þegar siðmenningin fór fjand-
ans til“ eftir Gunnar Þór Bjarnason hið
þarfasta verk. Eins og undirtitillinn
gefur til kynna – „Íslendingar og stríðið
mikla 1914–1918“ – er viðfangsefnið
ástandið á Íslandi á stríðsárunum, við-
brögð landans við þeim hörmungarat-
burðum sem voru að gerast erlendis, svo
og ævi og örlög manna sem voru af
íslensku bergi brotnir og fylktu sér
undir fána hinna stríðandi þjóða. Þetta
er merkileg saga, og hefur til þessa ekki
verið tekin til rækilegrar athugunar út
af fyrir sig svo ég viti.
Undirtitillinn segir þó ekki nema
hálfa söguna, því höfundur rekur einnig
sögu heimsstyrjaldarinnar sjálfrar allt
frá aðdraganda hennar til Versalasamn-
inganna illræmdu, og eru þessar tvær
hliðar verksins að vissu marki sjálfstæð-
ar. Sagan af styrjöldinni er einkar vel
sett fram og fjörlega skrifuð, og dregur
höfundur þar saman nýjustu rannsóknir
fræðimanna á hinum ýmsu þáttum
hennar. Óhætt er að segja að þær hafi
tekið mikinn fjörkipp undanfarin ár,
ekki síst vegna breyttra viðhorfa, – nú er
t.d. farið að leggja mun meiri áherslu á
líf og dauða óbreyttra hermanna og
upplifanir þeirra á vígvellinum og utan
hans. Höfundur ver allmiklu rúmi í að
rekja hinar ýmsu kenningar um orsakir
stríðsins, hann vegur þær og metur án
þess að taka neina afgerandi afstöðu,
enda ekki heiglum hent, vafalaust voru
að verki margir samverkandi þættir.
Ég hef löngum verið þeirrar skoðunar
að „heimsófriðurinn mikli“ hafi farið af
stað fyrir hreina handvömm óhæfra
leiðtoga sem sátu blýfastir í eigin for-
dómum, heimsku og hroka, og væri
hollt fyrir stjórnmálamenn nú á dögum
að hugleiða sárgrátleg dæmi þeirra.
Þessir menn óðu fram í blindni, í
æsingnum vissu þeir ekkert hvað þeir
voru að gera, og samt er ekki hægt að
fyrirgefa þeim.
En úr þessu hefði þó varla orðið þetta
geigvænlega blóðbað ef ekki hefði verið
jarðvegur fyrir því. Sú tilfinning að
mikilvæg mál væru enn óútkljáð og