Tímarit Máls og menningar - 01.10.2016, Blaðsíða 58

58 TMM 2016 · 3
H va ð e r í s l e n s k u r r i t h ö f u n d u r ?
að klára námið, sækja um stöðu og gera upp kofa frænku sinnar til að búa
í. Hún ætlar sér að fá tvöfaldan ríkisborgararétt og vera með annan fótinn
á Íslandi. Allt gengur vel til að byrja með en þær þjóðfélagsbreytingar sem
Helga taldi vera í vændum láta standa á sér. Allt fer á sama veg og áður, hún
er öll af vilja gerð að laga sig að aðstæðum en gagnrýninn hugsunarháttur
hennar og reynsla af vestrænum löndum verður til þess að yfirvöld vilja allt
til vinna að losna við hana og á endanum finnast ástæður til að gera hana
brottræka úr landinu og henni gert að yfirgefa það í lok mars 1966.
Helga var tortryggin í garð vestur-þýsks samfélags, enda alin upp við að
slíkt þjóðfélag væri fasískt kapítalistaþjóðfélag sem bæri að varast. Hún lagði
áherslu á að fá íslenskan ríkisborgararétt, sem tók fimm ár eftir að hún gifti
sig, en hefði hvenær sem var getað farið yfir í vestur-þýska sendiráðið og
fengið vegabréf þar. Hins vegar leyfði Ísland þá ekki tvöfaldan ríkisborgara-
rétt og hún hefur misst þýskt ríkisfang við að verða Íslendingur. Seinna meir
stóð hún í stappi við vestur-þýsk yfirvöld til að fá aftur þýskt ríkisfang.
Helgu var tekið opnum örmum af rithöfundakollegum þegar hún kom
til Vestur-Berlínar. Henni var boðin þátttaka í „Gruppe 47“ og hún ferð-
aðist með þeim til Princeton eins og fram hefur komið. Hún var komin
með forlag og viðurkennd á opinberum vettvangi og af kollegum. En hún
gat ekki af heilum hug tekið undir gagnrýni og fordæmingu á Austur-þýska
Alþýðulýðveldinu, sem þó hafði margsinnis hafnað henni og fjölmörgum
vina hennar og gert þeim lífið óbærilegt. Hún var þegar á uppvaxtarárum
sínum ótrúlega næm fyrir því kerfi sem óf vef sinn í kringum venjulegt fólk
og hafði það takmark að gera það ófært til að takast á við áskoranir í lífi sínu.
En hún gat ekki þolað að allt þar fengi einn dóm sem allir áttu að vera sam-
mála um. Í skrifum sínum lagði hún sig fram um að greina þetta þjóðfélag
sem hún hafði alist upp í og taldi sig hafa verið óvægna við sjálfa sig. Hún
fordæmdi austurþýska ráðamenn en aldrei þá sem höfðu undir þrýstingi
undirritað samning um persónunjósnir eins og hún sjálf. Það að taka ekki
afdráttarlausa afstöðu gegn Austur-þýska Alþýðulýðveldinu einangraði hana
opinberlega.
Helga Novak skilur eftir sig fjöldann allan af ljóðum og alveg einstaka
sjálfsævisögu. Hún hefur hlotið fjölmargar viðurkenningar og verið sett í
flokk með mikilvægustu skáldkonum Þýskalands eins og Ingeborg Back-
mann. En þó hefur hún aldrei náð að verða á allra vörum eins og til dæmis
vinkona hennar, Sarah Kirsch, sem hafði svipaðan bakgrunn.
Hugsanlega hefur það staðið henni og verkum hennar fyrir þrifum að
hún átti hvergi heima. Í heimalandi hennar var hún aldrei gefin út og ljóða-
bókin sem hún fyrst gaf út á Íslandi og var birt seinna undir öðrum titli,
var bönnuð þar og látin hverfa úr bókahillum bókasýningarinnar í Leipzig
árið 1966. Á Íslandi var hún erlend óþekkt skáldkona þó að hún hafi verið
í hópi atómskálda, og var sáralítið þýdd yfir á íslensku. Í Vestur-Þýskalandi
var hún treg að verða hluti af bókmenntaelítunni, sem þó tók henni með