Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2006, Síða 139

Stafkirkja og rauðviðarskáli á Valþjófsstaó
5. Skáli, 4 stafgólf á lengd og tæpir 2 faðmar á
breidd, með 5 stöfum á hvom veg, mörgum
bitum og sperrum yfir 2 [27 ritvilla?]
langböndum, sillum og áfellum beggja vegna;
upprefti af birki ofan á neðri langbönd, og
reisifjöl þarað neðan veggjar stæðilegar; 4
lokrekkjustæði með þili framanundir, undir
bita, og hurð á jámum. - Þau 4 bríkarrúm sem
staðnum fylgja eiga eru í baðstofunni, en
þaraðauki 2 í húsinu á baðstofuloftinu.36
Sama ár flytur séra Vigfús Ormsson bú sitt
í Arnheiðarstaði, en Stefán tengdasonur
hans tekur við staðnum. Það hefur því
komið í hlut Stefáns að rífa það sem eftir
var af skálanum eða byggja annað hús upp
úr honurn. Hvenær það var gert er ekki
vitað, en víst er að um 1850 var skálinn
allur, eins og fram kemur í ofangreindum
ummælum Stefáns um Valþjófsstaða-
hurðina. Hann hefur þá verið eitt elsta hús á
Islandi.
Vigfús Ormsson ritaði skýrslu um
fornleifar í sókn sinni 20. sept 1821, en
getur þar ekki um skálann, og ekki er hans
heldur getið í sóknarlýsingu Stefáns
Árnasonar 1840. Kálund, fór um Austur-
land 1873 í leit að fornminjum og ritar langt
mál um Valþjófsstaðahurðina og minnist
einnig á kirkjuna og skálann. Hann segir:
„Skáli var á Valþjófsstað þar til fyrir fáum
árum, en í sinni síðustu mynd án nokkurra
merkja um forna dýrð“.37
Nánar um skálann
I lýsingum skálans er getið um veggi, sem
líklega eru úr torfi og grjóti, þó að það sé
hvergi sagt berum orðum. I lýsingunni frá
1748 er sagt að „veggurinn efri“ (líklega sá
sem er nær íjalli) sé stæðilegur, og greint er
á rnilli veggja og tréverks. Þar sem segir að
húsið sé „tilgengið og hallast niður á
hlaðið“, bendir þó frekar til þess að þeim
megin hafí aðeins verið timburþil, og vel
má ætla að skálinn hafi í upphafl verið með
timburveggjum allt um kring að utan, eins
og kirkjan, líkt og jafnan hefur tíðkast í
Noregi. Þá hefur þakið líka verið úr timbri,
og skiljast þá ummælin um gluggana í
lýsingu Hjörleifs, hin „ijögur kringlóttu op
efst á þakinu, eins og sagt er að séu á
sumum norskum bændahúsum“. Líklega
hefur þakið þó verið klætt með tróði og torfí
að ofan, á síðari öldum, enda er sagt að
langbönd hafi verið ,innbuguð‘ í lýsingunni
1748, og getið um „upprefti af birki ofan á
neðri langbönd" í lýsingunni frá 1818, er
sýnir ótvírætt að þá var komið torfþak á
skálann.
Það virðist vera álit fræðimanna, að
skálar á íslandi hafi verið umluktir
torfveggjum allt frá Landnámsöld, sbr.
,Sögualdarbæinn‘ sem byggður var í
Þjórsárdal skv. uppgreftri á Stöng. Ekki eru
þó allir fornleifafræðingar á þeirri skoðun,
t.d. ritar Steinunn Kristjánsdóttir mér í bréfi
11. maí 2005:
Persónulega fínnst mér einnig allsendis óvíst
hvort skálabyggingar hafa verið torfklæddar,
sbr. kirkjuna á Þórarinsstöðum og útbrota-
kirkjur almennt. Mér fínnst ekki útilokað að
sumir íslensku skálanna hafí eingöngu verið úr
timbri, einkum fyrir austan, en þaó getur hafa
breyst síðar, með kólnandi veðurfari.
Mikið hafa fræðimenn spekúlerað í
útskurðinum sem skreytti umgjarðir á
dyrum lokrekkjanna. Af honum finnst nú
enginn urmull, en e.t.v. má fara nærri um
gerð hans með samanburði við hurðina og
myndskurð á fornum ljölum úr Eyjafírði og
Skagafirði.38 Þessi myndskurður virðist
hafa komið þeirri hugmynd flot, að
Valþjófsstaðahurðin hafí upphaflega verið á
skálanum, og ekki verið sett á kirkjuna fyrr