Saga - 2014, Blaðsíða 113

Um efnistök má segja að margt er nýtt í ritgerðinni og víðast er texti
læsilegur og framvinda skýr, þótt nokkuð sé um endurtekningar og lausa
þræði. Niðurskipan efnis í kafla er hentug. Í inngangi er greinargóð umfjöll-
un um helstu markmið og leiðir að þeim, rannsóknarhefðir innan geðheil-
brigðissögu, fyrri rannsóknir, fyrirhugað sjónarhorn, aðferðir og helstu
flokka heimilda (bls. 9–21). Rétt hefði verið að útskýra hugtök á borð við
„textagreiningu“ og „lífsferilsgreiningu“, sem boðað er að verði beitt, og
óprentuðum heimildum hefði doktorsefni þurft að lýsa betur. Meginatriði í
boðaðri framkvæmd er tvíþætt sjónarhorn, annars vegar hagur og aðstæður
geðsjúkra, þar sem horft er „neðanfrá“ eins og doktorsefni orðar það, og
hins vegar viðleitni hins opinbera til greiningar, vistunar og jafnvel með -
ferðar, þar sem horft er „ofanfrá“. Í öðrum kafla er hlutskipti geðsjúklinga
tekið fyrir og löggjöf þar að lútandi, en jafnframt gerð rækileg grein fyrir
stærð og samsetningu hópsins út frá tiltækum manntölum, með ítarlegri
greiningu á margvíslegum vandkvæðum við úrvinnslu (bls. 23–75). Reynd -
ar mætti umræða um afmörkun hópsins vera skýrari, því skilgreiningar og
viðmið breyttust á tímabilinu auk þess sem ekki er spáð almennilega í það
hver inngönguskilyrðin í hóp geðveikra voru, ef svo má að orði komast.
Áherslan er á fólk sem var „alvarlega geðveikt“, segir doktorsefni (bls. 23)
og tilgreinir ummæli Jóns Jónssonar læknis á vopnafirði frá 1899, sem segir
um manntalstölur að þær séu of lágar: „því hér eru aðeins taldir reglulegir
vitfirringar eða þeir einir, sem alls ekki geta umgengist aðra menn og þurfa
því að vera í gæslu“ (bls. 32). Hvað þá um fólk sem til dæmis var bara illa
taugaveiklað eða stundum þunglynt en gat vel unnið? Í kaflanum er síðan
tekinn fjöldi dæma um geðveika einstaklinga og meðferðina á þeim, oftast
nær illa ef miðað er við mælikvarða nútímans: engir læknar, engin aðstaða
á heimilum, hvorki fyrir ættingja né niðursetninga, og svo fram vegis.
Danskur læknir hafði fyrir satt árið 1843 að í landinu væru fimm dárakistur
eða búr og rekur doktorsefni dæmi um að slegið væri utan um sturlað fólk
sem enginn gat tjónkað við. Þá er í kaflanum fjallað um fátækralöggjöf og
hlutverk hennar í umönnun geðsjúkra, eða kannski ætti frekar að segja
umönnunarleysi. Loks er í kaflanum (sem er ansi langur eða 62 blaðsíður)
sú lífsferilsgreining sem boðuð er í inngangi.
Í þriðja kafla er lýst hugmyndum leikra sem lærðra um geðveiki á
Íslandi og erlendis, með áherslu á 19. öld. Þjóðsögur eru nýttar með hugvits-
samlegum hætti og ýmislegt tínt til um viðleitni til lækninga af hálfu lækna,
hómópata, presta og almennings. Mest er um læknana, sem von er, og held-
ur bágborin úrræði þeirra þrátt fyrir einlægan áhuga (bls. 85–123). Fjórði
kafli tekur til umbótaviðleitni frá og með árunum 1838–1839, sem að hluta
er fjallað um í kaflanum á undan líka. Megináhersla er lögð á hugmyndir
um að koma upp stofnunum til að hýsa geðsjúklinga í tengslum við almenn
sjúkrahús, en aldrei varð neitt úr neinu. Fullmikið er hér um almenna þró -
un, svo sem um fjölgun lækna á landsvísu, sem vissulega tengist eiginlegu
andmæli 111
Saga haust 2014 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:15 Page 111