Saga - 2017, Qupperneq 57

Efni skjalanna varpar nýju ljósi á ýmsa þætti ástandsins, sem
áður voru á huldu, og gefur tilefni til endurskoðunar á þessum kafla
Íslandssögunnar. Jafn róttækri lagasetningu og þeirri sem fylgir
nýjum dómstóli er varla komið á í lýðræðissamfélagi nema að und-
angengnu ferli þar sem meirihluti eða ráðandi öfl koma sér saman
um að þess sé almennt þörf. Atburðarásin sem leiddi til stofnunar
Ung mennaeftirlitsins og Ungmennadómstóls er því að hluta til vel
þekkt en efni þessara nýju gagna, hin harkalega og ómannúðlega
máls meðferð skjólstæðinga Ungmennaeftirlits, gefur fullt tilefni til
að endurskoða þá atburðarás sem fór í gang árið 1941 og endaði, að
mati höfundar með grófum brotum ríkisvaldsins gagnvart hópi sem
stóð höllum fæti fyrir.
Í þessari grein verður kafað ofan í gögn Ungmennaeftirlitsins
sem og Ungmennadómstólsins, sem hafa verið lengur á safninu en
aðgengi að þeim einnig verið takmarkað við fræðimenn að fengnu
leyfi Persónuverndar. Saman mynda þessi gögn heild sem veitir
nána innsýn í aðgerðir yfirvalda til að sporna við „ástandinu“, sér-
staklega inn í hið flókna samspil fjölmiðla, yfirvalda og þrýstihópa
sem með einum eða öðrum hætti komu að því að búa til þjóðarógn
úr samböndum íslenskra kvenna og erlendra hermanna. Í greininni
verður leitast við að svara því, með hina nýju vitneskju úr gögnum
Ungmennaeftirlits til hliðsjónar, hvernig hugmyndir um að íslensku
samfélagi stafaði hætta af samböndum íslenskra kvenna og erlendra
setuliðsmanna kviknuðu og mótuðust og hvaða hvatar lágu þar að
baki. Til þess að svara þessum spurningum verða ástandsárin á
Íslandi mátuð við kenningar um siðfár (e. moral panic) sem ekki hafa
áður verið notaðar í íslenskri sagnfræði.10 kenningar um siðfár
henta vel til að greina ástandið þar sem með þeim er leitast við að
skoða atburðarásina sem menningarlega heild eða ferli, sem byggist
á samspili ólíkra þátta, í stað þess að persónugera kringumstæð -
urnar og smætta niður í tiltekna einstaklinga eða stofnanir.
Ástandið er ef til vill einna best rannsakaði og þekktasti hluti
stríðsáranna. Það þarf ekki að koma á óvart því umræða ástandsár-
hafdís erla hafsteinsdóttir56
10 Íslenskir félagsfræðingar hafa hinsvegar beitt hugtakinu og eru íslenskar
þýðingar á hugtökum sem birtast úr greininni fengnar þaðan. Sjá til dæmis
Lbs.-Hbs. (Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn) Jónas Orri Jónasson,
Viðhorf Íslendinga til afbrota. Stöðugleiki, breytingar, siðfár? MA-ritgerð í
félagsfræði við Háskóla Íslands 2013, https://skemman.is/handle/1946/
19972.
Saga haust 2017 _11_(13.11.).qxp_Saga haust 2004 - NOTA 25.10.2017 12:53 Page 56