Saga - 2017, Síða 230

vallaður á efni í dagbókum, skjölum og bréfum sem birtast í bókinni. Rit -
stjóri gerir skýra grein fyrir Íslandsleiðangri Banks og félaga hans, forsend-
um, markmiðum og árangri. Varpað er ljósi á að leiðangurinn var fyrst og
fremst farinn til náttúrufræðilegra rannsókna og varð ótvíræður persónu-
legur ávinningur fyrir Banks sem leiðtoga náttúrurannsókna í landi sem
Englendingar vissu lítið um; ferðin ruddi brautina fyrir fleiri breska vísinda-
leiðangra á norðurslóðir. Árið 1797 var Banks skipaður í ráðgjafarnefnd
Englandskonungs og á þeim forsendum, og sökum Íslandstengslanna, varð
hann ráðgjafi breskra stjórnvalda varðandi íhlutun þeirra í stjórn Íslands -
verslunar í upphafi nítjándu aldar, þegar flókin stríðsátök urðu milli Eng -
lands og Danmerkur sem var í liði með Frökkum undir stjórn Napóleons
Bonaparte. Í þessari stöðu, þegar skorið var á tengsl milli Íslands og Dan -
merkur, tókst Banks að koma Íslendingum til aðstoðar og varnar á ýmsan
veg og hlaut verðskuldaðar þakkir fyrir í bréfsorðum Íslendinga, og í
stríðslok sendi Friðrik VI Danakonungur honum heiðursgjöf í þakklætis-
skyni. Til vitnis um liðsemd Banks við þjóð í nauðum eru fjölmörg bréf og
skjöl sem birt eru í bókinni; meginhluti þeirra varðar verslunarmál en
Íslendingar voru umfram allt háðir innfluttum nauðsynjum, svo sem korni,
salti, timbri og tjöru, í skiptum fyrir skreið, saltkjöt, álftafjaðrir o.fl. Í þessum
prentuðu gögnum kemur víða fram sú afstaða Banks að Ísland ætti að vera
hluti af Breska heimsveldinu en sú skoðun hans fékk ekki hljómgrunn hjá
breskum stjórnvöldum þegar til átti að taka. Í innganginum ræðir Anna
hlutdeild Banks í hinni svokölluðu „íslensku byltingu 1809“ og tekur rök-
studda og afdráttarlausa afstöðu gegn því að hann hafi verið samsæris -
maður að baki byltingunni eins og fyrri fræðimenn hafa haldið á lofti (sjá
bls. 32). Síðar í ritinu eru prentuð ýmis áður óbirt mikilvæg gögn varðandi
„byltinguna“, m.a. bréfaskipti Banks og Jörgens Jörgensens „hundadaga-
konungs“, merkilegar minnisgreinar Jörgensens um landshagi á Íslandi og
löng greinargerð Trampes greifa um atburði á Íslandi 1809.
Í sérstökum inngangi fyrir textaútgáfunni fer ritstjóri traustvekjandi
orðum um meðferð á textanum og er meginreglan að fylgja frumriti eins
nákvæmlega og unnt er (sbr. bls. 37 og nmgr. 8, bls. 96). Í tilhögun útgáfunn-
ar er fylgt reglum hins virta Hakluyt Society og sýnist allur frágangur bók-
arinnar standast ýtrustu kröfur. Fyrir útgáfu bréfa og skjala, sem prentuð
eru á bls. 152–592, fer gagnlegur listi þar sem 297 gögnum er raðað með
blaðsíðutilvísunum í tímaröð undir nöfnum viðtakenda eða sendenda. Um
miðbik bókarinnar eru 16 litmyndir, vel valdar og prýðilega prentaðar, sum-
ar þeirra af helstu persónum sem fram koma í bókinni og aðrar úr Íslands -
leiðangri Banks, m.a. merkileg mynd eftir John Cleveley af leiðangursmönn-
um í vistarverum sínum í Hafnarfirði og önnur af þeim félögum á reið við
Heklurætur. Að bókarlokum eru viðaukar og er þar helst að nefna ómiss -
andi æviágrip eftir ritstjóra um helstu persónur sem við textana koma. Aðall
útgáfunnar er órafjöldi skýringargreina neðanmáls þar sem Anna útskýrir
ritdómar 229
Saga haust 2017 _11_(13.11.).qxp_Saga haust 2004 - NOTA 25.10.2017 12:54 Page 229