Saga - 2017, Page 241

Í atburðasögu eru einstaklingar og athafnir þeirra miðpunktur frásagn-
arinnar. Í eldri sagnaritun voru þessir einstaklingar að jafnaði karlmenn,
fyrir ferðarmiklir menn, oftast stjórnmálamenn. Atburðasaga tekur ekki
nauðsynlega tillit til þess samfélags sem menn settu mark sitt á, né heldur
að hvaða marki aðrir samfélagshópar eða samfélagsbreytingar höfðu áhrif
á atburðarás tiltekins tímabils. Það segir sig því sjálft að orsakaskýringum
atburðasögu hættir til að verða einfaldanir. Höfundur er meðvitaður um
þetta, eins og fram kemur í inngangi. Hann ætlar sér ekki að veita „heildar-
yfirsýn“ yfir hvernig atburðir þróuðust í öllum landshlutum Íslands og ekki
heldur að fjalla um annað markvert sem gerðist í landinu „nema að því
marki sem það tengist“ (bls. 12) þeim þjóðfélagsbreytingum sem er við -
fangs efni hans og lýsa mætti með frasanum „frá höfðingjaveldi til konungs-
valds“. Það er í raun ógerlegt að gefa heildaryfirsýn yfir sögu hvaða tímabils
sem er, enda er þess sjaldan krafist. En þar sem höfundur teflir fram sínu
sjónarhorni, og þar með sinni túlkun á þjóðfélagsþróuninni, er lítið tæpt á
álitamálum hvað varðar söguskýringar. Eitt dæmi um þetta er upphaf og
eðli ríkjamyndunar á Íslandi.
Í inngangi bókarinnar er uppbygging íslensks þjóðfélags á tímabilinu
1096–1281 rakin í örstuttu máli. Höfundur slær því föstu að vald á Íslandi
hafi tekið „grundvallarbreytingum“ milli 1096 og 1281. Í upphafi þeirrar
sögu sem rakin er í bókinni var ekki til opinber stjórnsýsla, engin stofnun
sem innheimti skatta eða sá til þess að framfylgja lögum og reglu. Valda -
staða höfðingja var persónubundin og óformleg og byggðist á persónu -
legum styrk þeirra og virðingu (bls. 11). Eitt megineinkenni tímabilsins er
„valdasamruni“ og því mikilvægt að skoða „hvernig valdasamruninn varð
til í stjórnmálabaráttu þess tíma.“ (bls. 12). Eins og Jón Viðar Sigurðsson hef-
ur sýnt fram á hófst barátta veraldlegra höfðingja um yfirráð goðorða senni-
lega seint á elleftu öld. Upp úr 1120 fóru að myndast staðbundin valdasvæði
veraldlegra höfðingja og í lok tólftu aldar voru fáeinar ættir búnar að sölsa
undir sig öll völd í landinu. Andstætt þessu virðist Sverrir áætla að svæðis-
mörk veraldlegs valds hafi ekki myndast fyrr en um eða eftir 1190 og að
völd höfðingja fyrir þann tíma hafi einungis verið persónubundin og óform-
leg, eins og áður segir. Á þessum tveimur sjónarhornum er mikill munur
sem hefði þurft útskýringa við. Að völd höfðingja hafi verið óformleg er auk
þess einföldun. Það má halda því fram að til vináttutengsla hafi verið stofn -
að samkvæmt formlegum reglum og þeim tengslum viðhaldið í samræmi
við þau norm sem giltu á þessum tíma. Hjónaband var ákveðið eftir samn-
inga tveggja fjölskyldna, sem og skilnaður, og deilur voru leystar samkvæmt
reglum fæðarsamfélagsins. Pólitískt brask miðaldasamfélagsins laut ekki
sömu reglum og nútímastjórnmál en það er ekki þar með sagt að það hafi
verið óformlegt.
karlmenn eru eðlilega í aðalhlutverki í Auðnaróðali sem og í Sturlunga
sögu sjálfri. Sverrir leggur sig þó í framkróka um að lýsa hlutverki kvenna
ritdómar240
Saga haust 2017 _11_(13.11.).qxp_Saga haust 2004 - NOTA 25.10.2017 12:54 Page 240