Vísir - 17.06.1944, Side 91

VÍSIR — ÞJÓÐHÁTlÐARBLAÐ
91
Islenzkar bókmenntir
á 19. og 20. öld.
I.
Það er sjálfsagt ekki ofmælt,
að bókmenntir okkar íslendinga
hafi bjargað þjóðerni okkar frá
glötun, því að hið mikla gildi
fornbólmiennta okkar fyrir
menningu germanskra þjóða,
hefir knúið þær til að skipa
okkur sess við hlið hinna mestu
menningarþjóða heimsins. Sá
hinn mikli ljómi, sem stafar af
fjársjóði þeim, er forfeður okk-
ar á 12. og 13. öldinni skópu,
hefir jafnvel stundum viílt
mönnum sýn, svo að þeir hafa
ekki komið auga á þá staðreynd,
að bókmenntastarfsemi hefir
alltaf haldið áfram á Islandi síð-
an hún hófst í fyrstu, í kring-
um 1100. Á mestu eymdúrtím-
um, sem yfir þjóðina hafa geng-
ið, hafa alltaf verið uppi menn,
sem unnið hafa þrotlaust að
aukningu og endurnýjun hins
dýrmæta arfs íslenzku þjóðar-
innar, en án þeirrar starfsemi
er óhugsandi að þjóðerni okkar
hefði haldizt við til þessa dags.
Þessi arfur er þess eðlis, að það
er ekki hægt að sóa honum
nema með því að glata sjálfum
sér um leið.' Þegar þjóðin neyt-
ir hans í ríkum mæli — eys af
fjársjóðnum -— vex hann, en
um leið vex þjóðinni ásmegin.
Er náttúra hans þvi gagnstæð
eðli veraldlegra fjársjóða, sem
þverra við neyzlu þeirra.
Á 18. öld var efnahagur þjóð-
arinnar orðinn svo bágborinn,
að engin skilyrði virtust vera
til þess að lifa hér menningar-
lífi. En á öndverðri þeirri öld
lifði og starfaði einn hinna mik-
ilhæfustu manna, cr upp hefir
kornið með þjóðinni — Árni
Mágnússon. Hann bjargaði dýr-
mælustu menningarverðmætum
]>jóðarinnar með því að flytja
þau út lir landinu, enda var
Kaupmannahöfn þá miðstöð ís-
lenzkrar menningar.
Eiida þótt íslenzk liámenning
lifði á þeim tímum í einskonar
Babylons-útlegð í borginni við
Eyrarsund, liélt lnin þó áfram
að þróast, og heima á Fróni
unnu örsnauðir préstar og
bændur að skáldskap og fræði-
mennsku. Sá gróður var að vísu
kyrkingslegur, og ýmsir góðir
Islendingar voru vondaufir um
framtiðina. En ó þessn hörm-
ungatímabili sprettw þó upp
★
Eftir Skúla Þórðarson.
★
vísirinn til hins mikla gróðurs
í íslenzkum bókmenntum, sem
óx upp á 19. og 20. öld.
II.
I kring um aldamótin 1800
er talið að nýtt tímabil hefjist
í íslenzkum bókmenntum. Hinn
mikli snillingur Bjarni Thorar-
ensen kemur fram á sjónarsvið-
ið og hefur upp merki róman-
tísku stefnunnar, en er þó meir
undir áhrifum íslenzkra forn-
bókmennta en hinna erlendu
rómahtísku skálda, og markar
því ekld skörp tímamót f bók-
menntasögu okkar. Jafnframt
starfar Magnús Stephensen að
vakningu þjóðarinnar í anda
upplýsingastefnunnar, en hvað
formið og allt málfar snertir
er honum mjög ábótavant.
Á fyrri hluta 19. aldar koma
fram menn, sem hefja hina ís-
lenzku tungu til vegs og virð-
ingar. Brautryðjandinn á þvi
sviði er Sveinbjörn Egilsson, og
eru þýðingar hans á kvæðum
Hómers á meðal hins fegursta,
sem ritað hefir verið á íslenzka
tungu. Hann var mesti norrænu-
fræðingur síns tíma, og fyrir-
mynd hans eru íslenzkar og
grískar fornbókmenntir.
Með júlí-byltingunni 1830
hefst frelsisbarátta Islendinga.
Baldvin Einarsson setur fram
kröfuna um endurreisn Alþingis
og fer að gefa út ársritið Ár-
mann á alþingi. Tilgangur þess
var að vekja áhuga Islendinga
á stjórnmálúm og öðrum vel-
ferðarmálum þjóðarinnar. Bald-
vin dó árið 1833 og tímarit hans
með honum.
Árið 1835 hófu fjórir ungir
Islendingar í Kaupmannahöfn
útgáfu tímaritsins Fjölnis. Eitt
af helztu atriðunum i stefnu-
skrá þeirra var að vinna að
þróun tungunnar og bókmennt-
anna. Skilyrði þeirra til þess
voru svo góð sem hugsanlegt
var að því leyti, að á meðal
þeirra var einhver hinn mesti
listamaður, sem nokkru sinni
hefir fæðzf á Islandi, Jónas Hall-
grímssop. Jónas gagnrýndi
harðlega hinn andlausa og ó-
smekklega rímnakveðskap, sem
á hans dögum var veigamikill
þáttur í íslenzkum bólunennt-
um, og orkti svo fögur ljóð, að
þau vöktu óskipta hrifningu
allrar þjóðarinnar. Jónas vann
hinn glæsilegasta sigur í viður-
eigninni við rímnaskáldin.
Rímnakveðskapurinn dó smám
saman og yngri skáld fylgdu
þeirri braut, er Jónas hafði rutt.
Afrek Jónasar á sviði hins ó-
bundna máls er ekki minna en
i ljóðagerðinni. Hann hefir að
vísu aðeins ritað fáeinar smá-
sögur, en með þeim hófst skáld-
sagnagerð á Islandi og nýr stíll
er skapaður. Fyrirmynd Jónas-
ar er ekki fornmálið, heldur
skrifaði hann á íslenzku sveita-
máli, sem hann sjálfur lióf upp
í hærra veldi, upp yfir hvers-
dagsleikann til ótrúlegrar feg-
urðar. Mál hans var einfalt og
hverju barni auðskilið, enda
hcfir ekkert íslenzkt skáld átt
jafn miklum vinsældum að
fagna eins og hann. Engum ein-
um af afburðamönnum þess
tíma er það jafnmikið að þakka,
að Island hófst aftur í tölu stór-
veldanna á sviði bókmenntanna,
en úr þeim sess hafði það oltið
í lok 17. aldarinnar.
III.
Áður en þeirra skálda, er
kornu fram á sjónarsviðið næst
á eftir Jónasi Hallgrímssyni,
verður getið, verður ekki hjá
því komizt að minnast á Bólu-
Hjálmar. Hjálmar naut engrar
menntunar í æsku og var blá-
snauður alla ævi. Hann lifði á
mörkum hins gamla og nýja
tíma. Að forminu til stóð hann
nærri hinum eldri alþýðuskáld-
um, en bar annars höfuð og
herðar yfir þau og telst til
mestu skálda Islands að fornu
og nýju.
Um það leyii sem Jónas Hall-
grímsson dó (1845) tók að bera
á íveim nýjum skáldum, Jóni
Thoroddsen og Grími Thomsen.
Báðir urðu þeir stúdentar og
stunduðu nám við háskólann í
Kaqpmannahöfri. Grnnur dvald-
ist erlendis um 30 ára skeið og
var embættismaður í utanríkis-
ráðuneyti Dana og ritari við
sendisveit þeirra í París. 1 æsku
orti hann nokkur kvæði, sem
birtust í Fjölni, en meiri hlut-
ann af kvæðum sínunu virðist
hann hafa ort eftir að hann var
seztur að lieima á Islandi á efri
árum sínum. Grímur var þrótt-
mildð og kjarnyrt skáld og
rammíslenzkur í anda. Hann
var afburða vel að sér í Evrópu-
bókmenntumil9. aldar og unni
grískum og íslenzkum fornbók-
menntum hugástum. Flest yrk-
isefni sín sótti hann í íslenzkar
fornsögur og þjóðsögur.
Ef hinar fáu smásögur Jón-
asar Hallgrímssonar eru undan
teknar, er Jón Tho’roddsen
fyrsta nútíma söguskáld Is-
lands. Frægasta rit hans er
skáldsagan „Maður og kona“.
Þó entist honum ekki aldur til
þess að ljúka henni að fullu,
enda dó hann á bezta aldri. Jón
hafði ágæta atliyglisgáfu og
næma tilfinningu fyrir öllu því,
sem skoplegt var. Honum tekst
því ágætlega að lýsa einkenni-
legu fólki.
Nokkru yngri en hin tvö sícV
astnefndu skáld eru þeir Bene-
dikt Gröndal, Steingrimur Thor-
steinsson og Matthías Jochums-
son. Benedikt Gröndal var elzt-
ur þeirra. Hann var sonur
Sveinbjarnar Egilssonar og var
hámenntaður maður. Einkum
lagði hann stund á náttúrufræði
og málfræði, auk þess nokkuð
á klassisk mál o. fl. Hann rit-
aði margt um þessar fræðigíein-
ar og þýddi einnig rit úr erlend-
um málum. Hann orti nrikið af
kvæðum og var allgott Ijóð-
skáld. En frægastur er hann þó
fyrir gamansöguna, „Sagan af
Heljarslóðarorustu“, er hann
orti um orustun.T við Solferinó.
Steingrímur var um skeið vin-
sælt ljóðskáld og hefir auðgað
mjög íslenzkar bókmenntir með
þýðingum rita úr erlendum
málum. Matthías var afburða
skáld og orti ógrynni af kvæð-
um. Þar að auki þýddi hann
mörg rit erlendra snillinga og
orti leikrit. Ilann var óvenju-
lega nrikill afkastamaður. Voru
honum því stundum mislagðar
hendur, sem von var,