Vísir - 17.06.1944, Side 101

VlSIR — ÞJiÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
101
Finnur Guðmundsson:
Vísiiidalegar rannsóknir á
dýraríki Islands liefjast elcki
fyrr en með ferðum þeirra
Eggerts Ólafssonar og Bjarna
Pálssonar um miðja 18. öld. Á
17. öld og fyrri helmingi 18.
aldar voru að vísu uppi nokk-
urir íslendingar, sem rituðu
talsvert um náttúru íslands, en
allt er það meira og minna
blandað hjátrú og hindurvitn-
um í samræmi við aldarandann
þá. Af þessum mönnum skal
fyrst frægan telja .Jón Guð-
mundsson lærða (1574—1650).
Hann ritaði um eiginleika, nátt-
úru og dyggðir dýra, jurta og
steina, mestallt hlandað forn-
eskju og hindurvitnum. Helzta
rit hans er „Um Islands að-
skiijanlegar náttúrur“. Af öðr-
um ritum um náttúru Íslands
frá þessu tímabili má einkum
nefna Ganíireið síra Jóns Daða-
sonar (d. 1676), Undur Islands
(De mirabilibus Islandiae) eftir
Gísla hiskup Oddsson (d. 1638)
og íslandslýsingu Þórðar hisk-
ups Þorlákssonar, sem var
prentuð á latínu 1666. Ennfrem-
ur má nefna rit Jóns Ólafsson-
ar frá Grunnavík (1705—1779)
um íslenzka fiska og sjódýr o.
fl. I öllum þessum ritum er tals-
vert um dýraríki íslands, eink-
um æðri dýr svo sem spendýr
og fugla, en flest er það mjög
ruglingslegt og hjátrúarhland-
ið, og hefir því htið ncma sögu-
legt gildi.
Þeir Eggert og Bjarni ferðuð-
usl um landið 1752—1757 og
var árangur ferðanna afar
mikill. Þá voru kenningar Lin-
nés farnar að rýðja sér til rúms,
en þær ollu geysi miklum fram-
förum í dýrafræði og grasa-
fræði, og áður en ferðabók
þeirra var fullhúin voru þær
húnar að ná almennu gildi og
viðurkenningu. Ferðahók Egg-
erts og Bjarna er eilt hið merk-
asla rit, sem skrifað hefir ver-
ið uin Island, og margir sem
síðar skrifuðu um islenzlia
dýrafræði haf'a mjög stuðst við
hana, en liaft litlu við að bæla.
Árið 1780 kom ferðabók Ól-
afs Ólafssonar ('OIaviusar) úl,
og er þar tálsverður fróðleikur
um dýraríki Islands og islenzk-
ar fiskveiðar. Á árunum 1780-
1781 ferðaðist danskur náll-
úrufræðingur, Nicolai Mohr,
um ísland og gaf hanu seinna
(1786) út náttúrusögu falands,
Dg er það fyrsta pitið um öll
Dýraf ræði.
þrjú náttúruríki íslands (jarð-
fræði, grasafræði og dýra-
fræði).
Á árunum 1791—1794 ferð-
aðist Sveinn Pálsson um landið
og voru ferðir lians eingöngu
ætlaðar til vísindalegra rami-
sókna. Honum varð mikið á-
gengt og samdi hann ágæt rit
um rannsóknirnar, en því mið-
•ur lánaðist honum ekki að
koma þeim á prent, og liöfðu
því rit hans lítil áhrif á sam-
líðarmenn hans. Sveinn Páls-
son er fyrsti íslendingurinn, sem
lýkur háskólanámi í náttúru-
fræði. I ritum hans er mikill
fróðleikur um dýrariki Islands.
Á 19. öld var Jónas Hall-
grímsson lengi vel eini Islend-
ingurinn sem fékkst við nátt-
úrufræðilegar rannsóknir, en
liann ferðaðist hér á landi 1837
—1842, og hefir ritað ýmislegt
um íslenzka dýrafræði. Af út-
lendingum, sem unnu að ís-
lenzkum dýrafræðirannsóknum
á 19. öld (1800—1874) má
einkum nefna Danana Japetus
Stéenstrup, Frederilc Faher og
O. A. L. Möncli, Þjóðverjana F.
A. L. Tliienemann, Otto Staud-
inger, William Preyer, Eng-
lendinginn Alfred Newton og
loks má svo nefna leiðangra
Frakka undir forustu Gaimard’s
1835—1836. Steenstrup dvaldi
hér á landi 1839—1840 og hefir
ritað ýmislegt varðandi íslenzka
dýrafræði. Faher dvaldi liér
1819—1821 og hefir hann ritað
ágæt rit um islenzka fugla og
fiska, og voru þau um langt
skeið höfuðrit um þessa flokka
dýrarikisins. Loks ritaði Mönch
allrækilega um islenzk lindýr.
Thienemann hefir ritað um ís-
lenzk spendýr, einkum seli,
Staudinger ágætt rit um íslenzk
skordýr og Prever hefir samið
fuglatal, sem prentað var í
ferðabók þeirra félaga Preyers
og Zirkels, en Zirkel var sam-
ferðamaður hans hér á landi
1860. Alfred Newton samdi
einnig isíenzkt fuglatal, sem
prentað var aftan við ferðabók
Sabine Baring-Gould’s um ís-
land, sem kom út 1861.
II.
Hér að framan hefir verið
rakin í stórum dráttum saga ís-
lenzkra dýrafræðirannsókna
fram til ársíns 1874. Þrátt fyrir
allt, sem gerl hafði verið á
þfissu sviði, fram tií þess tíma,
var þó þekkingu vorri á dýra-
ríki landsins á þessum tíma-
mótum í sögu þess enn mjög á-
bótavant. Að vísu hafði margt
áunnizt og telcizt liafði að afla
allmikilla upplýsinga um æðri
dýrin (spendýr, fugla og fiska),
en þekkingin á lægri dýrunum
var öll í molum og um marga
flokka þeirra vissu menn ekk-
ert. Hér skal nú í stuttu máli
rejuil að rekja þróun íslenzkrar
dýrafræði á tímabilinu frá 1874
til 1944, og verður fyrst gelið
um þátt Islendinga i dýrafræði-
rannsóknuin þessa tímahils.
Árið 1874 var Benedikt Grön-
dal veitt kennaraemhætti við
Ben. Gröndal.
•
lærða skólann í Reykjavík og
fluttist hann þá heim eftir að
hafa dvalið langdvölum erlend-
is. Á námsárum sínum i Kaup-
mannahöfn hafði hann lagt
stund á dýrafræði, en við það
nám lauk hann aldrei, enda jlró
skáldskapurinn og margt annað
huga hans til sin. Eftir að
Gröndal var seztur að í Reykja-
vik tók liann að fást við dýra-
fræðilegar rannsóknir og söfn-
un náttúrugripa og liefir liann
ritað ýmislegt um þau efni. Af
ritgerðum má nefna „Um nátt-
úru íslands“ í Gefn, íslenzkt
fiskatal og íslenzkt fuglatal i
skýrslu Náttúrufræðifélagsins,
og af einstökum bókum má
nefna dýrafræði, sem kom lit
1878. Þessi bók er einkum
merk að því leyti, að þar er í
fyrsta sinni birt á prenti islenzkt
fræðiorðakerfi í dýrafræðinni
allri og liafa flest þeirra orða
náð festu í málinu síðar. Á
þýzku hefir hann birt nokkrar
ritgerðir um íslenzka fugla i
timaritinu Ornis. Síðasti þáttur-
inn í starfsemi Gröndals i þágu
islenzkrar náttúrufræði var for-
mennska Hins íslenzka nátt-
úrufræðifélags og umsjón með
safni þess, en þeim störfum
gegndi liann frá stofnun félags-
íns 1889 til ársins 1900. Sýndi
liann mikinn dugnað og ábuga
við aö þaJda IJfími i félaginu á
erfiðustu tímurn þess og vann
ótrautt að eflingu safnsins.
Á ferðum sinum um ísland á
árunum 1881—1898 vann Þor-
valdur Thoroddsen að jarð-
fræðilegri og landfræðilegri
rannsókn landsins en dýra-
fræðilegum athugunum mun
Iiann litið liafa getað sinnt. Þó
eru í sumum ritunx lians nokk-
ur fróðleikur um þau efni og í
Lýsingu íslands er greinar-
gott yfirlit yfir dýraríki lands-
ins, þó að fljótt sé þar farið yfir
sögu.
Næst kemur svo til sögunnar
sá maður, sem af öllum íslend-
ingurn hingað til hefir haft
rnesta þýðingu fyrir íslenzka
dýrafræði. Þessi maður var
Bjarni Sæmundsson. Hann lauk
háskólanámi í náttúrufræði við
Kaupmannáhafnarháskóla árið
1894 og gerðist sama ár kennari
við lærða skólann og gegndi því
starfi lil ársins 1923, en þá fékk
hann lausn frá emhætti til þess
að geta lielgað sig eingöngu
vísindastörfum sínurn. Á langri
og starfsamri ævi tókst Bjarna
Sæmundssyni að skila ótrúlega
miklu dagsvei’ki sem vísinda-
rnaður, þrátt fyrir erfið og slit-
söm kennslustörf lengst af. Að-
alstarf lians sem vísindamanns
var fólgið i rannsóknum i þágu
íslenzkra fiskiveiða, og mest og
bezt hefir hann rannsakað ís-
lenzka fiska og önnur sjávar-
dýr. Hann tók virkan þátt i sjó-
rannsóknum Dana hér við land
á rannsóknarskipinu „Thor“ á
árunum 1903—1905 og 1908—
1909, og eftir 1922 á rann-
sóknaskipinu „Dana“. Auk þess
gerði hann miklar rannsóknir á
íslenzkum fiskiskipum og i
verstöðvum víðsvegar um land-
ið. Framan af fékkst hann einn-
ig við vatnarannsóknir i sam-
bandi við rannsóknir á fiskveið-
unx í ám og vötnum. Bjarni
Sæmundsson liefir skrifað mjög
mikið um rannsóknir sínar
bæði á islenzku og erlendum
málum. Höfuðrit hans á is-
lenzku eru Spendýrin, Fuglarnir
Bjarni Sæmundsson.
26