Vísir - 17.06.1944, Page 101

Vísir - 17.06.1944, Page 101
VlSIR — ÞJiÓÐHÁTÍÐARBLAÐ 101 Finnur Guðmundsson: Vísiiidalegar rannsóknir á dýraríki Islands liefjast elcki fyrr en með ferðum þeirra Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um miðja 18. öld. Á 17. öld og fyrri helmingi 18. aldar voru að vísu uppi nokk- urir íslendingar, sem rituðu talsvert um náttúru íslands, en allt er það meira og minna blandað hjátrú og hindurvitn- um í samræmi við aldarandann þá. Af þessum mönnum skal fyrst frægan telja .Jón Guð- mundsson lærða (1574—1650). Hann ritaði um eiginleika, nátt- úru og dyggðir dýra, jurta og steina, mestallt hlandað forn- eskju og hindurvitnum. Helzta rit hans er „Um Islands að- skiijanlegar náttúrur“. Af öðr- um ritum um náttúru Íslands frá þessu tímabili má einkum nefna Ganíireið síra Jóns Daða- sonar (d. 1676), Undur Islands (De mirabilibus Islandiae) eftir Gísla hiskup Oddsson (d. 1638) og íslandslýsingu Þórðar hisk- ups Þorlákssonar, sem var prentuð á latínu 1666. Ennfrem- ur má nefna rit Jóns Ólafsson- ar frá Grunnavík (1705—1779) um íslenzka fiska og sjódýr o. fl. I öllum þessum ritum er tals- vert um dýraríki íslands, eink- um æðri dýr svo sem spendýr og fugla, en flest er það mjög ruglingslegt og hjátrúarhland- ið, og hefir því htið ncma sögu- legt gildi. Þeir Eggert og Bjarni ferðuð- usl um landið 1752—1757 og var árangur ferðanna afar mikill. Þá voru kenningar Lin- nés farnar að rýðja sér til rúms, en þær ollu geysi miklum fram- förum í dýrafræði og grasa- fræði, og áður en ferðabók þeirra var fullhúin voru þær húnar að ná almennu gildi og viðurkenningu. Ferðahók Egg- erts og Bjarna er eilt hið merk- asla rit, sem skrifað hefir ver- ið uin Island, og margir sem síðar skrifuðu um islenzlia dýrafræði haf'a mjög stuðst við hana, en liaft litlu við að bæla. Árið 1780 kom ferðabók Ól- afs Ólafssonar ('OIaviusar) úl, og er þar tálsverður fróðleikur um dýraríki Islands og islenzk- ar fiskveiðar. Á árunum 1780- 1781 ferðaðist danskur náll- úrufræðingur, Nicolai Mohr, um ísland og gaf hanu seinna (1786) út náttúrusögu falands, Dg er það fyrsta pitið um öll Dýraf ræði. þrjú náttúruríki íslands (jarð- fræði, grasafræði og dýra- fræði). Á árunum 1791—1794 ferð- aðist Sveinn Pálsson um landið og voru ferðir lians eingöngu ætlaðar til vísindalegra rami- sókna. Honum varð mikið á- gengt og samdi hann ágæt rit um rannsóknirnar, en því mið- •ur lánaðist honum ekki að koma þeim á prent, og liöfðu því rit hans lítil áhrif á sam- líðarmenn hans. Sveinn Páls- son er fyrsti íslendingurinn, sem lýkur háskólanámi í náttúru- fræði. I ritum hans er mikill fróðleikur um dýrariki Islands. Á 19. öld var Jónas Hall- grímsson lengi vel eini Islend- ingurinn sem fékkst við nátt- úrufræðilegar rannsóknir, en liann ferðaðist hér á landi 1837 —1842, og hefir ritað ýmislegt um íslenzka dýrafræði. Af út- lendingum, sem unnu að ís- lenzkum dýrafræðirannsóknum á 19. öld (1800—1874) má einkum nefna Danana Japetus Stéenstrup, Frederilc Faher og O. A. L. Möncli, Þjóðverjana F. A. L. Tliienemann, Otto Staud- inger, William Preyer, Eng- lendinginn Alfred Newton og loks má svo nefna leiðangra Frakka undir forustu Gaimard’s 1835—1836. Steenstrup dvaldi hér á landi 1839—1840 og hefir ritað ýmislegt varðandi íslenzka dýrafræði. Faher dvaldi liér 1819—1821 og hefir hann ritað ágæt rit um islenzka fugla og fiska, og voru þau um langt skeið höfuðrit um þessa flokka dýrarikisins. Loks ritaði Mönch allrækilega um islenzk lindýr. Thienemann hefir ritað um ís- lenzk spendýr, einkum seli, Staudinger ágætt rit um íslenzk skordýr og Prever hefir samið fuglatal, sem prentað var í ferðabók þeirra félaga Preyers og Zirkels, en Zirkel var sam- ferðamaður hans hér á landi 1860. Alfred Newton samdi einnig isíenzkt fuglatal, sem prentað var aftan við ferðabók Sabine Baring-Gould’s um ís- land, sem kom út 1861. II. Hér að framan hefir verið rakin í stórum dráttum saga ís- lenzkra dýrafræðirannsókna fram til ársíns 1874. Þrátt fyrir allt, sem gerl hafði verið á þfissu sviði, fram tií þess tíma, var þó þekkingu vorri á dýra- ríki landsins á þessum tíma- mótum í sögu þess enn mjög á- bótavant. Að vísu hafði margt áunnizt og telcizt liafði að afla allmikilla upplýsinga um æðri dýrin (spendýr, fugla og fiska), en þekkingin á lægri dýrunum var öll í molum og um marga flokka þeirra vissu menn ekk- ert. Hér skal nú í stuttu máli rejuil að rekja þróun íslenzkrar dýrafræði á tímabilinu frá 1874 til 1944, og verður fyrst gelið um þátt Islendinga i dýrafræði- rannsóknuin þessa tímahils. Árið 1874 var Benedikt Grön- dal veitt kennaraemhætti við Ben. Gröndal. • lærða skólann í Reykjavík og fluttist hann þá heim eftir að hafa dvalið langdvölum erlend- is. Á námsárum sínum i Kaup- mannahöfn hafði hann lagt stund á dýrafræði, en við það nám lauk hann aldrei, enda jlró skáldskapurinn og margt annað huga hans til sin. Eftir að Gröndal var seztur að í Reykja- vik tók liann að fást við dýra- fræðilegar rannsóknir og söfn- un náttúrugripa og liefir liann ritað ýmislegt um þau efni. Af ritgerðum má nefna „Um nátt- úru íslands“ í Gefn, íslenzkt fiskatal og íslenzkt fuglatal i skýrslu Náttúrufræðifélagsins, og af einstökum bókum má nefna dýrafræði, sem kom lit 1878. Þessi bók er einkum merk að því leyti, að þar er í fyrsta sinni birt á prenti islenzkt fræðiorðakerfi í dýrafræðinni allri og liafa flest þeirra orða náð festu í málinu síðar. Á þýzku hefir hann birt nokkrar ritgerðir um íslenzka fugla i timaritinu Ornis. Síðasti þáttur- inn í starfsemi Gröndals i þágu islenzkrar náttúrufræði var for- mennska Hins íslenzka nátt- úrufræðifélags og umsjón með safni þess, en þeim störfum gegndi liann frá stofnun félags- íns 1889 til ársins 1900. Sýndi liann mikinn dugnað og ábuga við aö þaJda IJfími i félaginu á erfiðustu tímurn þess og vann ótrautt að eflingu safnsins. Á ferðum sinum um ísland á árunum 1881—1898 vann Þor- valdur Thoroddsen að jarð- fræðilegri og landfræðilegri rannsókn landsins en dýra- fræðilegum athugunum mun Iiann litið liafa getað sinnt. Þó eru í sumum ritunx lians nokk- ur fróðleikur um þau efni og í Lýsingu íslands er greinar- gott yfirlit yfir dýraríki lands- ins, þó að fljótt sé þar farið yfir sögu. Næst kemur svo til sögunnar sá maður, sem af öllum íslend- ingurn hingað til hefir haft rnesta þýðingu fyrir íslenzka dýrafræði. Þessi maður var Bjarni Sæmundsson. Hann lauk háskólanámi í náttúrufræði við Kaupmannáhafnarháskóla árið 1894 og gerðist sama ár kennari við lærða skólann og gegndi því starfi lil ársins 1923, en þá fékk hann lausn frá emhætti til þess að geta lielgað sig eingöngu vísindastörfum sínurn. Á langri og starfsamri ævi tókst Bjarna Sæmundssyni að skila ótrúlega miklu dagsvei’ki sem vísinda- rnaður, þrátt fyrir erfið og slit- söm kennslustörf lengst af. Að- alstarf lians sem vísindamanns var fólgið i rannsóknum i þágu íslenzkra fiskiveiða, og mest og bezt hefir hann rannsakað ís- lenzka fiska og önnur sjávar- dýr. Hann tók virkan þátt i sjó- rannsóknum Dana hér við land á rannsóknarskipinu „Thor“ á árunum 1903—1905 og 1908— 1909, og eftir 1922 á rann- sóknaskipinu „Dana“. Auk þess gerði hann miklar rannsóknir á íslenzkum fiskiskipum og i verstöðvum víðsvegar um land- ið. Framan af fékkst hann einn- ig við vatnarannsóknir i sam- bandi við rannsóknir á fiskveið- unx í ám og vötnum. Bjarni Sæmundsson liefir skrifað mjög mikið um rannsóknir sínar bæði á islenzku og erlendum málum. Höfuðrit hans á is- lenzku eru Spendýrin, Fuglarnir Bjarni Sæmundsson. 26
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140

x

Vísir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.