Morgunblaðið - 05.05.1999, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 5. MAÍ 1999 47
dóníu
Morgunblaðið/Sverrir
mannabúðunum skammt fyrir utan Skopje, nálægt landamærunum yfir til
í í stórum stíl, og Bele og fólk hans segist ekkert vita um karlmennina.
PLÓTTAMENNIRNIR í Blace hafa hrakist frá heimasögum sín-
um og óvist er hvað framtíðin ber í skauti sér.
i í tjaldi sínu í flóttamannabúðunum.
sögn flóttamannanna, í baráttunni
við þá sem losna skyldi við.
„Eg sá marga drepna á götum
Pristina,“ segir ung kona í samtali
við blaðamann með aðstoð túlks -
(23 ára stúlku, sem sjálf bjó í Prist-
ina þar til á sjöunda degi sprengju-
áraása NATO. Þá gafst hún upp og
fór. Og komst, fyrir nokkra heppni,
eins og hún orðar það sjálf, alla leið
til Skopje.) Konan er frá þorpi í
grennd við Pristina. Hún segir að
Serbar hafí brennt öll hús Albana í
þorpinu 23. mars og rekið íbúana á
brott. „Aður en við fórum sáum við
að Serbarnir fóru með mikið af
skotvopnum inn í kirkjuna okkar og
þaðan hafa þeir haldið uppi
sprengjuárásum á önnur þorp Al-
bana í grenndinni."
Fyrirvarinn var ekki mikill þegar
hún og aðrir Albanar í þorpinu
hennar þurftu að fara. „Þeir gáfu
okkur 25 mínútur til að fara. Sumir
voni ekki sinni klæddir skóm þegar
þeir fóru gangandi af stað.“ Fólkið
kom í fyrradag, 3. maí, yfír til Make-
dóníu eftir strangt ferðalag og mikl-
ar krókaleiðir. Hún er róleg og yfír-
veguð þegar hún segir frá. Það
sama er hægt að segja um fleiri en
þó ekki alla. Sumir eru reiðir. Mjög
svo. Sumir nefna nöfn nágranna
þeirra, Serba, sem hafí gengið til
liðs við her og lögreglu í fyrrverandi
bæjum þeirra. Þeir hafi séð þá í
gegnum kíki eftir að hafa flúið bæ-
ina; séð þá pynda fólk sem ekki
komst burt. Frásagnirnar eru ótrú-
legar. Ein konan sagði: „[serbneska]
lögreglan brenndi alla pappírana
okkar og öskraði á okkur: hypjið
ykkur yfír til Albaníu. NATO getur
varið ykkur þar.“ Eldri maður sem
Morgunblaðið ræðir við er mjög
reiður: „Það verður að gera eitthvað
annað og meira í Kosovo en gert
hefur verið til þessa. Sprengjuárásir
duga ekki. Það verður að senda
landher inn og það strax - það er
eina vonin til þess að mikið af ungu
fólki, sem er í felum í skógunum, lifi
þetta af. Ef landher fer ekki inn
fljótlega mun umheimurinn verða
vitni að gífurlegum harmleik - mun
meiri en hingað til, vegna þess að
Serbarnir drepa alla sem þeir ná til.
Þó ekki yrði meira gert en opna ein-
hvers konar göng frá Kosovo hingað
yfir til Makedóníu til að hleypa því
fólki út sem þarf að komast burt!“
Guðbjörg Sveinsdóttir geðhjúkrunarfræðingur starfaði í Kosovo
í tvo mánuði og hefur nú verið mánuð í Makedóníu
íslenski lijúkrunarfræðingurinn Guðbjörg Sveinsdóttir að störfum í flóttamannabúðunum í Makedómu í gær.
Vildi gjarnan vera
án þessarar reynslu
GUÐBJÖRG Sveinsdóttir geðhjúkr-
unarfræðingur réðst til starfa hjá
Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu
(ÖSE) íyiT á þessu ári, í þeim tilgangi
að sjá um samfélagsgeðhjúkrun fyrir
starfsfólk eftirlitssveita ÖSE í
Kosovo. Hún er forstöðumaður í Vin,
athvarfi fyrir geðfatlaða sem Rauði
krossinn rekur í Reykjavík, en fékk
leyfí frá störfum þaðan um tíma.
„Hvers vegna? Ætli hafi ekki bara
verið tími til kominn að fara á vit ævin-
týranna - að brjóta upp þetta hefð-
bundna munstur sem maður kemst í á
þessum aldri,“ segir Guðbjörg, sem er
45 ára, gift og tveggja bama móðir,
spurð að því hvers vegna hún hefði
farið til þessara starfa. „Maður þarf
alltaf á nýrri áskorun að halda í starfi."
Guðbjörg var ráðin til starfa í
Kosovo fyrir þremur mánuðum.
„Markmiðið var að byggja upp ein-
hvers konar vöm; að verja fólk fyrir
langvarandi streitu og áföllum. Það
fólst í fræðslu. Allir sem komu nýir til
starfa fóm á námskeið þar sem ég var
með fyrirlestur um áfóll og streitu;
eðli streitu og hvað er hægt að gera
til þess að minnka hana.“ Hún segist
auðvitað ekki geta annað en sagt að
starf hennar hafi gefið góða raun!
„Fólk sótti að minnsta kosti heilmikið
í að tala við mig. Öll meiri háttar sam-
tök sem senda starfsfólk í svona að-
gerðir eins og hér era í gangi, Sa-
meinuðu þjóðimar, ÖSE, Rauði
krossinn og sumir herimir, era famir
að sækja mjög í sig veðrið við að
fræða starfsfólk sitt um streitu, áföll,
áhrif þeirra og það að vera undir
þessum kringumstæðum, sem era í
rauninni óeðlilegar.“
Guðbjörg segir hlutfall lögreglu- og
hermanna í þessum störfum fyrir
ÖSE hafa verið mjög hátt og af þeim
sökum hafi oft verið á brattann að
sækja; „sumir era reyndar mjög vanir
og sumir hafa komið sér upp mjög
sterku eigin vamarkerfi. Þeir hafa því
fúnkerað vel undir álagi en það er ef
til vill ekki mjög uppbyggjandi þegar
frá líður. Og margir era mjög afneit-
andi á þennan þátt. En þegar maður
fór að tala við fólk um reynslu þess
kom yfirleitt upp úr kafinu að það
óskaði þess að einhver hefði getað tal-
að við það um þessi mál áður; þetta er
fólk sem verið hefur í Flóastríðinu, í
Bosm'u og fyrrverandi Sovétlýðveld-
um.“
Mikil spenna
Guðbjörg hafði verið í tvo mánuði í
Pristina í Kosovo þegar ákveðið var
að senda starfsfólk ÖSE í burtu. „Vik-
una áður, jafnvel vikur, hafði mjög
mikil spenna verið í borginni; bæði
voru átökin að magnast og það var
svo greinilegt að þetta var að færast
nær. Hernaðarappbygging var mikil
og ofboðsleg spenna í borginni. Mað-
ur var hættur að fara út á kvöldin; fór
bara í bíl í vinnuna á morgnana og
aftur í bíl heim á kvöldin. Herlögregl-
an gerði mikið af því að stoppa fólk og
maður heyrði marga skothvelli úti.“
Hún nefnir að sumir hjá ÖSE hafi
verið svo bláeygir í þann mund sem
sprengjuárársir NATO hófust, „að
halda að við færam hingað til Skopje,
yrðum þar í nokkra daga og kæmum
svo bara aftur. Sumir töluðu þannig að
NATO myndi bara sprengja þar til á
miðvikudag - að NATO myndi líta
þama við og sprengja svolítið - og við
færam svo aftur yfir á fimmtudag.
Enginn vissi því neitt eða gerði sér
grein fyrir því hvað myndi gerast. Hér
í Skopje var mikil andstaða við NATO
og okkur, héldu yfirmenn okkar fram,
þannig að við voram flutt til Suður-
Makedóníu af öryggisástæðum. Við
fóram héðan á fimmtudegi og ég lagði
svo af stað heim til íslands á sunnu-
degi. Þá var ljóst að þessi eftirlitssveit
yrði lögð niður í núverandi mynd og
að eftir yrðu aðeins um 200 manns, en
alþjóðlega sveitin var komin upp í um
1.500 manns þegar mest var.“
Menningin allt önnur
Guðbjörg segir allt annað að tala við
fólk frá Vesturlöndum eða Albanana
um það sem hún hefur verið að fjalla
um. „Vesturlandabúar þekkja þetta og
finnst þetta allt í lagi en að tala við
marga héðan er allt annað; þeir era
ekki vanir því að tala um hvemig þeim
h'ður og ekld vanir stressi og þess hátt-
ar. Vita varla hvað það er. Menningin
er svo allt önnur. Margir af túlkunum
era mjög vel menntaðir, til dæmis
læknar og hjúkranarfræðingar, og
með þeirra aðstoð hef ég reynt fikra
mig áfram í því hvemig ég get komið
fólki í sldlning um að ýmis einkenni
sem það finnur fyrir séu eðlileg við
þessar óeðlilegu kringumstæður. Þessi
líkamlegu einkenni eins. og mildll
hjartsláttur, það að geta ekki sofið,
eirðarleysi og að endurlifa þann hryll-
ing sem það hefur orðið fyrir. Fólk
heldur að það sé að verða geðveikt og
það að vera geðveikur hér er ekkert
grín; þá ertu bara læstur inni eins og á
Kleppi í gamla, gamla, gamla daga.
Svo hef ég líka verið að tala við túlk-
ana sem mannréttindafólkið notar í
erfiðum viðtölunum því þeir eiga mjög
bágt; þetta er þeirra fólk því þeir era
margir frá Kosovo sjálfir og era að
hlusta sögur af miklum hryllingi. Nú
er þetta hins vegar komið í nokkuð
góðan farveg þannig að ég ætla mér
ekki að vera hér mjög mikið lengur.
Fólk er farið að geta notað þetta sjálft,
tíl dæmis mannréttindafólMð; það er
farið að geta aðstoðað flóttafólMð á
þessu sviði og nú er líka komið heil-
miMð í gang í sambandi við áfallahjálp
fyrir flóttamennina, bæði Frakkar og
Bandaríkjamenn era með heilmiMð
starf í gangi og mikið er líka farið að
vinna með bömin. I stærstu flótta-
mannabúðunum er farið að vinna sér-
staldega með bömin og í Albaníu líka.
„Ég hefði auðvitað mjög gjaman
viljað vera án þessarar reynslu; hefði
helst af öllu viljað að þetta hefði aldrei
gerst hér. En það gerðist og ég er viss
um að reynslan héðan á eftir að reyn-
ast mér mjög vel í starfi heima á ís-
landi.“ Og óreynd hefði Guðbjörg ekM
viljað vera hér. „Ég er að minnsta
kosti fegin að ég kom ekM hingað ný-
útskrifuð hjúkrunarkona, blaut á bak
við eyran. Þá er ég hrædd um að ég
hefði ekM enst lengi.“ Starfið hefur
nefnilega verið erfitt og sumt mjög
svo. „Eg verð til dæmis að viðurkenna
að erfiðustu viðtölin hér í Skopje und-
anfarið hafa verið alveg hunderfið.“ Og
styrk segist Guðbjörg hafa sótt sér til
þeirra sem vinna ámóta störf fyrir
önnur mannúðarsamtök á staðnum.
Fannst starfínu alls ekki lokið
„Ég kom aðallega til baka vegna
þess að mér fannst starfinu alls ekM
loMð. Það var mjög ófullnægjandi að
enda eins og ég hafði gert. En nú
finnst mér ég vera búin að klára
dæmið; fyrir starfsfólk ÖSE er
ástandið að verða alveg þolanlegt.
Fyrsta vikan eftir að við komum frá
Pristina var mjög erfið vegna þess að
margir fylltust sektarkennd yfir að
þeir hefðu bragðist; að það sem þeir
vora að gera hefði algjörlega mis-
heppnast Við vorum með hóp af fólM
daglega vegna þessa, en svo var
ákveðið að ég færi bara heim. Ég kom
þangað á mánudagskvöldi og á
fimmtudegi var hringt og ég var beðin
um að að koma strax aftur því þá vora
flóttamennimir famir að streyma aft-
ur hingað til Skopje. En ég ætlaði ekM
aftur og var þess vegna ekM tilbúin að
fara strax. Fór því ekM fyn- en rúmri
viku seinna, á miðvikudegi eftir páska.
Þá var ég í raun og vera beðin um að
koma í nokkrar vikur til að koma af
stað einhvers konar vinnu í kringum
streitu og áfoll fyrir starfsfólMð og þá
líka í samvinnu við Flóttamannahjálp
Sameinuðu þjóðanna. Og það hef ég nú
verið að gera, útbúið áætlanir og hef
aðallega unnið með mannréttindafólk-
inu. Það hefur verið að taka niður vitn-
isburði um mannréttindabrot i Kosovo
sem áttu sér stað síðan við fóram og
þangað til flóttafólMð kom hingað.
Þetta era afskaplega erfið viðtöl; ég
hef verið stuðningur við fólMð sem
tekur viðtölin og hef verið með því í
erfiðustu viðtölunum - við konur sem
hafa orðið fyrir nauðgun. Svo hef ég
verið til stuðnings ef eitthvert erfitt
mál kemur upp; ef einhverjum líður
mjög, mjög illa, þá fer ég með hinu
starfsfólMnu út og hitti viðkomandi.
Þetta er svo miMl katastrófa, sannar-
lega mjög mikil mannleg óhamingja." ^