Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1967, Blaðsíða 48

52
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
hélt ég því m. a. fram, að varlegast væri að byggja ekki mjög á tölu
beinagrinda úr Skeljastaðakirkjugarði, þar eð óvíst væri, hversu
margar beinagrindur hefðu horfið þaðan af manna eða náttúrunnar
völdum. Vitnaði ég m. a. í ritgerð Brynjúlfs Jónssonar frá Minnanúpi,
Um Þjórsárdal, í Árbók hins íslenzka fornleifafélags 1884—1885, en
þar segir: „Framan undir grastónni hefir blásið upp talsvert af
mannabeinum; sjást enn leifar af þeim, en eyðast hváð af hverju, sem
von er“ (op. cit., bls. 53).
Einnig vitnaði ég í ummæli Daniels Bruun, sem kom í Þjórsárdal
1896, en þar segir að „en Kirkegaard forraades ved de hvide Menneske-
knogler, som ligger spredt paa den sorte Aske. Blæsten har afdækket
alt dette“ (Fortidsminder og Nutidshjem, Kbh. 1928, bls. 139). Og
Jón Ófeigsson segir frá því í Árbólc Feröafélags íslands 1928 (bls.
22), að á Skeljastöðum hafi fyrir nokkrum árum fundizt 2 höfuðkúp-
ur og hafi a. m. k. önnur þeirra verið tekin burt.
Þeir Ólafur og Jón færðu ýmis önnur og veigamikil rök gegn tíma-
setningu minni á eyðingu Þjórsárdals, enda kom síðar í ljós, að hún
var alröng, og var ónógum öskulagarannsóknum einkum um að
kenna. Eftir að ég kynntist Heklu og einkennum hennar sem eldfjalls
nánar í sambandi við gosið 1947/48, tók ég gossögu hennar til ítar-
legrar rannsóknar og komst þá að þeirri niðurstöðu, að það vikurlag,
sem eyddi byggð í Þjórsárdalnum væri úr fyrsta gosi Heklu síðan
sögur hófust. Út frá því, sem við nú vitum um eðli Heklu, er sú stað-
reynd, að þetta vikurlag er líparískt, nægilegt til sönnunar því, að það
er úr fyrsta gosi Heklu eftir goshlé, sem er lengra en svo, að um
nokkurt síðara gos geti verið að ræða. En fyrsta gos Heklu segja
fornir annálar, allir nema Oddaverjaannáll, hafa verið 1104 (Odda-
verjaannáll 1106). Fullkomlega öruggt er ártali'ð ekki, þar eð annál-
arnir eru ekki samtímaheimildir og elzta heimild um gosið, Hungur-
vaka, getur þess eins, að það hafi orðið í biskupstíð Gizurar Isleifs-
sonar, sem var biskup 1082—1118, en vart er ástæða til að ætla, að
um skekkju sé að ræða, er skipti nokkru máli.1 Vitað er, að bæir hafa
verið komnir í eyði í Þjórsárdal fyrir þetta gos, en öruggt má telja,
að það hafi lagt í eyði flesta þá bæi, sem byggðir hafa verið í dalnum
innan við Skriðufell og Sandártungu.
Óneitanlega er sú niðurstaða, að Þjórsárdalur hafi farið í eyði um
1104, miklu nær tímasetningu Ólafs og Jóns en minni upprunalegu,
i Sjá nánar hér um nýútkomið rit: S. Þórarinsson, The Eruption of Hekla in
Historical Times, Reykjavík 1967, bls. 23—38.