Andvari - 01.10.1960, Blaðsíða 17

ANDVARI
JÓN ÞQRKELSSON ÞJÓÐSKJALAVÖRÐUR
207
Jón Þorkelsson var um meira en áralug — til ársins 1911, er Hannes Þor-
steinsson var ráðinn aðstoðarskjalavörður — eini starfsmaður landsskjalasafnsins.
Sagði og Finnur Jónsson, sem var þó enginn vinur Jóns, síðar í grein um hann
í „Salmonsens Leksikon“, að hann hefði „skapað skjalasafnið, ef svo mætti
segja“; var það ekkert olmælt. En mörgu varð hann að sinna, rneðan hann var
einn við safnið; og margt varð, sem vonlegt var, að bíða betri tíma, — einkurn
(ill nákvæm röðun og skrásetning á skjölum þess, enda engum einum manni
ætlandi, hversu mikil hamhleypa til vinnu, sem hann var, að ljúka slíku verki
á heilli ævi, hvað þá heldur á fáum árum. En einmitt vegna þess gat „Skrá um
skjöl og bækur í landsskjalasafninu í Reykjavík", sem Jón Þorkelsson gaf út
í þremur bindum á árunum 1903—1910, ekki orðið nema bráðabirgðaverk, þótt
lengi væri hún helzta hjálpargagn við notkun skjalasafnsins og sé það sum-
part enn. Fylgdu þeirri skrá fróðlegir formálar Jóns um hin fornu embættis-
skjalasöfn, sem þá áttu að heita komin í landsskjalasafnið, og meinleg örlög
þeirra fyrr á öldum af völdum raka, eldsvoða, hirðuleysislegra lána úr landi
og hverskonar handvammar. Stóð sú raunasaga Jóni Þorkelssyni jafnan ljós-
lifandi fyrir hugskotssjónum, enda fátt, sem var honurn eins hugleikið við
skjalasafnið og að forða þangað þeim fornum skjölum, sem enn kynnu að
finnast í landinu.
Fáurn hafði fram að þessum tírna dottið í liug, að hægt væri að endur-
heimta nokkuð af þeim skjölum eða handritum, sem flutt voru úr landi á 17.
og 18. öld; var það þó vel kunnugt fræðimönnum, að margt af því, sem Árni
Magnússon hafði með sér héðan til Kaupmannahafnar, var ekki einu sinni
hans eign, heldur fengið að láni úr hinurn fornu embættisskjalasöfnum. En er
Jón Þorkelsson hafði bent á hundruð fornbréfa, — í formála fyrir öðru bindi
„Skrár um skjöl og bækur í landsskjalasafninu í Reykjavík“ árið 1905, — sem
á þennan hátt hefðu gengið undan skjalasöfnum biskupa á Hólum og amt-
majma á Bessastöðum, komst í fyrsta sinn noldcur skriður á þetta mál. Sumarið
1907 skoraði alþingi á stjórnarvöld landsins að krefjast skila á þeim skjölum
Arnasafns, sem þannig væru til komin, og skrifaði Jón Þorkelsson þá, að fyrir-
lagi stjórnarráðsins, ítarlega „Skýrslu um skjöl og handrit í safni Áma Magnús-
sonar, sem komin eru úr opinberum skjalasöfnum á íslandi“; var hún birt í
Reykjavík árið 1908. Var þetta stórvel rökstutt kröfuskjal um hvorki meira
>ié minna en hátt á sjöunda hundrað fomhréfa, auk allmargra skjalabóka, sem
geymd voru í Árnasafni. Fengu íslenzk stjórnarvöld að vísu engu um þetta mál
þokað í það sinn; og ekki lifði Jón Þorkelsson það, að sjá nein skil á þeim skjölum.
En er samið var um skjalaskipti íslands og Danmerkur árið 1927, skiluðu Danir
Eókstaflega öllum þeim fornbréfum, sem farið var fram á í skýrslu hans árið