Andvari - 01.10.1962, Page 27

ANDVARI
LANDVÆTTIR OG ÁLFAR
265
afturgengnir, sem menn óttuSust, held-
ur aðrar verur, upphaflegir eigendur
staðarins, sem voru að vonum reiðir
yfir þeirri saurgun, sem morð Hjörleifs
var talið vera. Þessi gagnorða frásögn
verður bezt skilin þannig, að hún rennir
engum stoðum undir þá kenningu, sem
oft hefur verið haldið á lofti, að land-
vættatrúin sé sprottin úr og falli saman
við dýrkun á dauðum forfeðrum, sé í
rauninni áadýrkun. Einhver ötulasti for-
mælandi þessarar skoðunar var finnski
fræðimaðurinn Kaarle Krohn, en hann
staðhæfir í einu rita sinna: „Jattarna och
vattarna representera manskliga vásen av
tvenne narstSende slag, de forntida och
de avlidna, báde motsatta den nutida le-
vandc mánniskan".4)
Kenningar af þessu tagi hafa verið
studdar ýmsum dæmum úr norrænni
þjóðtrú síðari tíma, einkum sögnum urn
húálfinn, verndarvætti bæjarins (tomten,
nisscn, gardvorden), sem oft er sagður
vera sá, er fyrstur rnanna reisti bú á
jörðinni, og talinn liggja grafinn í landar-
eigninni. í Noregi er búálfurinn sums
staðar nefndur „rudkallen" af þcssum
sökum. Þá er og bent á, hve mannlegt
huldufólk og aðrir jarðbúar eru í trú
og sögnum, og sú staÖreynd dregin fram,
að huldufólk er víða tengt gömlum (ekta
eða ímynduðum) haugum og talið búa
í þeim. Af þessu hafa menn dregiÖ þá
ályktun, að búálfa- og huldufólkstrú síð-
ari tíma sé leifar áadýrkunar, og jafn-
framt staðhæft, að landvættatrúin forna,
sem óneitanlega í mörgu er foreldri yngri
þjóðtrúar um skyldar vættir, hafi verið
forfeðradýrkun.5)
Hér er þó of geyst fram gengið. Þjóð-
trú síÖari tíma er völt heimild um trúar-
lnigmyndir manna þúsund árum fyrr.
Oskyldar hugmyndir af ýmsu tagi renna
iðulega saman, og eldri hugmyndir taka
á sig nýjar og breyttar myndar við nýjar
aðstæður. Jafnvel þótt norskir bændur
á 19. öld hafi margir trúað, að búálfur-
inn væri forfaðir þeirra, scm fyrstur hraut
þar jörð og væri ábúandanum innan
handar úr gröf sinni í túnfætinum,
segir það ekkert um trú landnámsmanna
lslands á landvættir. Þjóðtrú siðari tíma
er ekki af einni rót runnin. Aadýrkun
hefur eflaust einhver átt sér stað í heiÖn-
um sið á Noröurlöndum, og er ekki
óeðlilegt, að ýrnsar hugmyndir tengdar
henni hafi við kristnitöku smám saman
runnið saman við hugmyndir annars
eðlis og jafnframt stundum ummótað
þær. Huldufólk er oft talið búa í hólum
og grafhaugum (vegna þess að þá staði
ber hátt?) og gefur auga leið, að oft hef-
ur reynzt erfitt að halda þeim aðgreind-
um frá haugbúum þeim, sem úr mann-
heimi eru ættaÖir. Þá má og benda á þá
tilhneigingu manna, sem algeng er um
öll byggð ból, að velta vöngum yfir eðli
og uppruna þeirra vera, sem þeir eða
grannar þeirra hafa átrúnað á. Ilefur
sú skýring oft verið nærtæk og komið
víða fram, að í rauninni væri um að ræða
menn, scm hefðu hafizt í æðra sess eftir
dauðann. Slíkar vangaveltur segja auð-
vitað ekkert um uppruna hugmyndanna,
en geta hæglega mótað trú þcirra, sem
á eftir koma, ekki sízt ef sagnir skapast
upp úr heilabrotunum.
Erfitt er að finna stoð í íslenzkum
heimildum þeirri kenningu, að landvætt-
irnar hafi verið taldar vera látnir for-
feður. Gegn þeirri skoðun mælir auk
þess flest það, sem kunnugt er með vissu
um landvættirnar, ekki sízt það laga-
ákvæði, sem nefnt var hér að framan.
Sú ski|iun var sett, meðan byggð var enn
ung í landi og synir landnámsmanna eða
sonarsynir flestir á lífi. Óhugsandi er með
öllu, að þeir sem látnir voru og grafnir
innanlands og höfðu þannig skilyrði til
að verða aðnjótandi blóta, hafi á svo