Andvari - 01.01.2001, Side 165

ANDVARI
„SAMFERÐAMENN MÍNIR MEGA FYLKJAST UM MIG OG HLÝÐA Á JÁTNINGAR MÍNAR“
163
er í íslenskum biskupasögum"9. í Hólaskóla þurfti Jón að þola háð og spott
samnemenda sinna sem uppnefndu hann Maríu „vegna guðrækilegrar hegð-
unar, en Jón segist heldur hafa viljað líða högg og slög en gefa sig í vondan
selskap með skólapiltum“. Eiríkur Guðmundsson heldur áfram:
Heilagur maður er í burðarliðnum, maður sem að fyrirmynd Agústínusar snýr baki við
synd. Afhjúpun sjálfsins getur ekki farið fram án afneitunar.
Séra Jón virðist þó staddur á einhvers konar tímamótum. I sögu hans er líkt og brjót-
ist út bæling margra alda, um það bera kynórar og sjálfsmorðsþankar vitni. Jón segir frá
því sem fyrri sjálfsævisöguhöfundar veigra sér við að nefna. Helgisagan verður honum
það sem riddarasagan var Don Kíkóta tæpum tveim öldum fyrr, í senn veruleiki og snið,
en um leið er ljóst að lífið er að brjótast úr viðjum fyrirmyndar; leifar hennar fleyga texta
sögulegrar og sálfræðilegrar sjálfsveru. Jón er maður af holdi og blóði sem berst um á
hæl og hnakka innan helgisögusniðsins. Hann er lifandi þversögn: annars vegar er hann
píslarvottur sem sér hótfyndna lastara og öfundarmenn á hverjum bæ, maður sem sæk-
ist eftir ódauðleika heilagleikans; hins vegar er hann þrásækin sjálfsvera sem þráir sál-
arfrið fremur en sjálfsupphafningu og tengsl við annan heim, sáluhjálp sem felst í
þokkalegri geðheilsu. [...]
Segja má að lífsskoðun séra Jóns eigi sér rætur í heimsmynd sautjándu aldar á sama
tíma og sjálfslýsing hans vísar fram til þeirrar nítjándu. Manneskjan eins og við þekkj-
um hana er að brjótast undan fargi lögmáls og hefðar. Jón Steingrímsson er á mörkum
endurtekningar og „frumleika“, á mörkum þess að vera endurtekning annarra sjálfa og
algjörlega nýr, sögulegt sjálf, einstakt og án fyrirrennara. Sem slíkur er hann mikill tíð-
indamaður íslenskrar bókmenntasögu.10
Eiríkur Guðmundsson telur að sjá megi fæðingu hinnar fslensku sjálfsævi-
sögu í sögu séra Jóns Steingrímssonar sem hann skrifar á síðustu áratugum
átjándu aldar. Nítjándu og tuttugustu öld mætti síðan kalla blómaskeið
íslensku sjálfsævisögunnar." Þá kemst bókmenntagreinin til nokkurs þroska
og ber æ meira á sögum sem ritaðar eru inn í þá formgerð sem Rousseau
skapaði. Hér er ekki rúm til að nefna nema örfá verk, eða þau sem helstu tíð-
indum sæta. Á fyrri hluta tuttugustu aldar komu út tvær sjálfsævisögur sem
telja verður meðal sígildra verka bókmenntategundarinnar og hafa báðar
vafalítið haft mikil áhrif á þróun hennar síðar. Hér er um að ræða Dœgradvöl
Benedikts Gröndals (1826-1907) sem kom fyrst út árið 1923 og Sögukaflar
afsjálfum mér eftir Matthías Jochumsson (1835-1920) sem gefin var út 1922
í ritstýrðri útgáfu sonar hans, Steingríms Matthíassonar. Sú fyrrnefnda hefur
verið kölluð „ein merkilegasta og opinskáasta sjálfslýsing 19. aldar“ (hún er
rituð á árunum 1893-1894 og 1904-1905) og þykir á margan hátt nútíma-
legri en ýmsar síðari tíma sögur „... því í henni birtist okkur maður sem var
einn og margur í senn auk þess sem viðtekin sannindi eru stöðugt dregin í
efa.“ 12 Kannski má sjá rætur „skáldævisögunnar“ svonefndu í þessu verki
Benedikts en það tilbrigði af sjálfsævisögu birtist síðan fullskapað í sjálfs-
ævisögulegum verkum Þórbergs Þórðarsonar á fyrri hluta tuttugustu aldar og