Andvari - 01.01.2008, Side 121

andvari
LANDFLUTNINGAR
115
(88) og segir ennfremur: „Hann var Múhameð íslands, kallaður til að flytja
heiminum nýtt Islam: ísland. Náttúru þess og líf, og stærð þess og smæð“
(87).15 Hér er komin góð myndræn útlistun á því hvernig málarar á borð við
Kjarval „flytja“ þjóðinni/heiminum ekki aðeins nýja sýn (sem að einhverju
leyti er tilkomin vegna framandi áhrifa), heldur einnig landið sjálft (náttúru
þess og líf) í formi myndverka.
Þingvallamyndir Kjarvals bera þannig með sér „jarðbundna“ tjáningu og liti
og í þeim er nánast sem merking verksins sé fólgin í jörðinni sjálfri. Málverkin
- landslagið - öðlast svo nýjar merkingarvíddir í borgaralegu stofusamhengi
sínu, ekki síst þegar sýn til Þingvalla opnast frá Reykjavík. Eins og sjá má á
myndunum hér að framan var þegar fyrir miðja öld tekið að flytja náttúruna
ötullega til höfuðstaðarins, sem var í reynd ný íslensk menningarmiðja. Það
tekur Reykjavík að vísu nokkurn tíma að taka við hlutverki Kaupmannahafnar,
sem verið hafði höfuðborg nýlendunnar um aldir, og jafnframt að mynda ígildi
þess virka innlenda menningarkerfis sem hafði verið dreift um sveitir lands-
ins og margir litu á sem lífæð þjóðarinnar. Vert er að minna á að sumir helstu
menningarfrömuðir landsins, sem sótt höfðu menntun sína til erlendra borga,
menn eins og Sigurður Nordal og Guðmundur Finnbogason, töldu brýnt að
varðveita og hlúa að menningarstarfseminni í hinum dreifðu byggðum lands-
ins. Síðar varð Jónas Jónsson frá Hriflu ötulasti talsmaður þessa sjónarmiðs.
Mikill meirihluti þeirra listamanna og rithöfunda sem settust að í Reykjavík
og áttu þátt í að gera hana að leiðandi menningarstað landsins, voru fæddir og
uppaldir í dreifbýlinu og greiddu landsbyggðinni og náttúru landsins iðulega
nkulegan fæðingartoll í verkum sínum.
Þó örlaði einnig snemma á gagnrýnu viðhorfi til þessarar hreinu og
tæru sýnar út til landsins, til dæmis hjá Þórbergi Þórðarsyni, sem var þó
sveitastrákur úr Suðursveit og hafði ekki átt auðvelt uppdráttar á fyrstu árum
sínum í höfuðstaðnum. í Bréfi til Láru (1924) segir hann frá ákalli nátt-
úrunnar þar sem hann er staddur á fallegum stað við Breiðafjörðinn; „hafið
himinblátt, alsett eyjum og vogum, - helgi og fegurð svo langt sem auga
eygir.“ Hann spyr: „Hvar er ég? Er ég kominn suður á Ítalíu? Er þetta hið
himinbláa Miðjarðarhaf, sem Davíð Stefánsson kvað um pervisalegt kvæði?“
í stað „hreinnar“ samsemdar við staðinn erum við þannig látin sjá hann úr
landfræðilegri og kaldhæðinni bókmenntafjarvídd. Svo segir, sem frægt er:
»Eg settist niður í skógarrunn og skeit. Á setum sínum kemst maður í andlegt
samfélag við náttúruna. - Hver andskotinn! Að baki mér krunkar kviðfullur
hrafn um heimilisiðnað og horfelli. „íslensk bændamenning,“ tautaði ég og
girti brækur mína í fússi,“16
Þetta þótti mörgum hneykslanlegt athæfi, að færa mannlega náttúru út í
náttúruna á þennan hátt. Nú er þetta nokkuð sem löngum hefur tíðkast, eink-
um á ferðalögum áður fyrr, en að tilgreina athæfið í bókmenntaverki virðist