Hugur - 01.01.1994, Side 56

54
Jóhann Páll Arnason
HUGUR
ffl
Eins og hugleiðingarnar hér að framan gefa til kynna, þá er túlkunar-
vandinn við lýðræði óaðskiljanlegur þáttur þeirra vandamála sem
tengjast grundvallarhugtökum félagsfræði. Að hugsa fræðilega um
lýðræði felst meðal annars í því að tengja það við sögu, samfélag og
skynsemi. Meðvitaður eða óbeinn skilningur okkar á þessum fyrir-
bærum getur ekki annað en haft áhrif á hugmyndir okkar um lýðræði.
Bæta má lleiri flokkum við þennan lista, en ítarleg upptalning fcllur
þó utan ramma þessarar ritgerðar — fremur er ástæða til að fjalla
nánar um eitt af þeim þrem lykilhugtökum, sem við höfum þegar tæpt
á og um tengsl þess við vandamál tengdum lýðræði. Ég hef með
öðrunt orðum mestan áhuga á samfélagshugtakinu og mun halda því
fram að ríkjandi hugmynd um samfélagið — þ.e. sú tegund hugsunar
um samfélagsmálefni sem hefur haft varanlegust og mest áhrif á
félagsfræðihefðina — hafi þrengt skilning okkar á lýðræði og veitt
þessum skilningi í of þrönga farvegi. Þau hugtakavandkvæði sem við
er að etja eru tvíþætt; annars vegar f tengslum við túlkanir á inntaki og
hins vegar í tengslum við grunnhugtök.
Fyrsta atriðið sem vert er að benda á er annars vegar hversu
ríkjandi tvö tengd en jafnframl misvísandi viðmið nútímasamfélags
hafa verið, en það eru annars vegar kenningar um kapítalismann og
iðnaðarsamfélagið og hins vegar skortur á sambærilegum kenningum
um lýðræðislegt samfélag. Því má halda fram að ekki sé eins auðvelt
og síðari tíma kennismiðir hafa talið, að greina á milli klassískra
félagsfræðinga og að mikilvægustu kenningar þeirra hafi verið á einn
eða annan hátt tengdar bæði þróun kapítalisma og iðnvæðingunni. En
mikilvægi þessara tveggja viðfangsefna, útaf fyrir sig eða í
sameiningu, fyrir félagsfræðin er ekki deiluefni. Samanborið við það
hefur sú umbylting stjórnarhátta sem varð með tilkomu lýðræðis, ekki
hlotið jafn mikla athygli fræðanna eða sú athygli hefur ekki verið söm
að gæðum. Þennan vanda er ekki hægt að leysa með því einu að
endurtúlka Tocqueville sem einn af klassískum höfundum félags-
vísindanna (eins og Raymond Aron reyndi að gera) þannig að því
megi halda fram að greining hans á lýðræðislegum samfélagsháttum
hafi verið sambærileg við greiningu Marx á kapítalísku þjóðfélagi og
Durkheim á iðnaðarsamfélagi. Nýlega hefur verið sýnt fram á að
innsýn Tocqueville hafi oft ekki fengið að njóta sín sem skyldi þar