Hugur - 01.01.2002, Blaðsíða 62

Hugur
Stefán Snævarr
hvort sá æsingur sem ég finn til hið innra sé réttnefndur „reiði“.10
Þannig eru geðshræringar alls ekki handan vits og visku.11 Gagnstætt
því eru skynjanir (e. sensations) á borð við sársauka gjörsneyddar skyn-
semi, þær eru hreinar upplifanir. Vandséð er hvernig tilfinningaleg túlk-
un á bókmenntaverki geti verið hrein skynjun, tilfinning til verks hefur
viðfang og sver sig með því í ætt við geðshræringar. Geðshræringar hafa
ævinlega viðfóng, menn eru ástfangnir af einhverju/m, hata ein-
hvern/eitthvað, eða eru hrifnir af tilteknu skáldriti.
Bretinn Frank Palmer snýr þessu faðirvorinu upp á bókmenntatúlkan-
ir. Hann segir að hafi ég tilfinningalega afstöðu til bókmenntaverks þá
hvílir hún á slæmum eða góðum rökum. Eg gæti hafa fyllst fyrirlitningu
á verkinu vegna þess að ég misskildi ákveðinn kafla gróflega, tilfinning
mín er því ekki réttmæt. Að skilja tiltekið skáldverk þýðir m.a. að mað-
ur viti hvaða tilfinningar til verksins mönnum beri að hafa. Finnist
mönnum Hamlet fyndinn er það í flestum tilvikum merki um misskiling
á verkinu, segir Palmer. Hann ber bókmenntaskilning okkar saman við
mannskilning. Til að geta skilið fólk og skáldverk er ekki nóg að búa yf-
ir þekkingu á staðreyndum, menn verða líka að geta haft réttu tilfinn-
ingarnar til viðfangsins í réttum mæli á réttum augnablikum. Ekki þarf
að fara í grafgötur um áhrif Aristótelesar á þessar umþenkingar.12
Ég er að miklu leyti sammála þeim félögum Aristótelesi og Palmer.
Gallinn við boðskap Bretans er aðallega sá að hann hefur ofurtrú á hlut-
lægni listkennda. Ég fæ ekki séð hvernig við getum vitað með öruggri
vissu hvaða tilfinningar okkur beri að hafa til tiltekins skáldverks. Við
getum ekki útilokað að einhverjum takist að sýna fram á að réttast sé að
hlæja að Hamlet. En takið eftir að viðkomandi verður að rökstyðja að
skilja beri Hamlet sem gamanleik og að sá rökstuðningur hlýtur að vera
fallvaltur. Þannig eru listkenndir ekki fjarri lendum skynseminnar því
rökstuðningur og fallvelti eru hennar aðal. Túlkanir á listaverkum gætu
því verið gegndreypa af geðshræringum án þess að sú staðreynd styrki
málstað hughyggjunnar.
Þrautalending hughyggjumannsins kann að vera sú að óska túlkunum
norður og niður og bæta við að menn ættu bara að njóta textanna og nota
þá sér til framdráttar. Susan Sontag var mjög á þeirri skoðun og sagði
10 Anthony Kenny: Action, Emotion and Will (London: Routledge and Kegan Paul,
1963) bls. 68-69.
11 Eins og glöggur lesandi sér ver ég hér vitskenninguna um tilfinningar. Ágætan
inngang að henni má finna hjá Kristjáni Kristjánssyni: „Um geðshræringar“, Af
tvennu illu (Reykjavík: Heimskringla, 1997) bls.63-94.
12 Frank Palmer: Literature and Moral Understanding (Oxford: Clarendon Press,
1992) bls. 224.
60