Hugur - 01.01.2002, Blaðsíða 34

Hugur
G.E.M. Anscombe
„Andleg orsök“ þarf auðvitað ekki að vera hugarferli á borð við hugs-
un, tilfinningu eða ímynd. Hún gæti verið bank á dyrnar. En ef hún er
ekki hugarferli hlýtur hún að vera eitthvað sem viðkomandi persóna
skynjar. Bankið á dyrnar þarf að heyrast og því hreyfi ég engum mót-
mælum ef einhver vill halda því íram að alltaf sé um hugarferli að ræða.
Andleg orsök er það sem væri lýst í svari við spurningunum: „Hvað olli
þessari athöfn, hugsun eða tilfinningu hjá þér? Hvað sástu eða fannstu
og hvað leitaði á hugann sem leiddi til athafnarinnar?“. Eg hef afmark-
að þennan skilning á andlegri orsök vegna þess að svona spurningar
með svona svörum eru til og vegna þess að ég vil greina hann frá hinum
venjulega skilningi á „hvöt“ og „ásetningi.“ Ástæðan er ekki sú að þessi
skilningur á andlegri orsök sé svona mikilvægur því að ég tel svo ekki
vera. En mikilvægt er að hafa skýra hugmynd um hann, að hluta til
vegna þess að afar eðlilegt er að líta á hvöt sem það sem hreyfir (orðið
sjálft gefur það til kynna)2, þ.e.a.s. það sem orsakar athafnir manns
o.s.frv. Svo má ef til vill líta á „það sem orsakar“ athöfn sem atburð sem
kemur afleiðingunni til leiðar þó að með öllu sé óljóst hvernig henni er
komið til leiðar. Með öðrum orðum er óljóst hvort hugsa skuli um þessa
orsökun eins og einhverju sé ýtt áfram eða með einhveijum öðrum hætti.
Innan heimspekinnar hefur stundum verið gerður greinarmunur á
„hvöt“ og „ásetningi með athöfn“ og litið svo á að þau vísi til ólíkra hluta.
Ásetningur manns er það sem hann stefnir að eða velur en hvötin er það
sem ákvarðar markmiðið eða valið. Ég geri ráð fyrir að „ákvarðar“ merki
hér það sama og „orsakar“.
Almennt er notkun orðanna „hvöt“ og „ásetningur“ ekki svo ósvipuð.
Til dæmis er talað um „ágóðahvöt“ en sumir heimspekingar hafa sagt að
þegar svo er tekið til orða hljóti önnur orð að vera undirskilin. Ágóði
hljóti að vera ásetningurinn og löngun í ágóða að vera hvötin. Maður
sem spurður er um hvöt gæti sagt „Mig langaði til ..." sem mundi gleðja
þessa heimspekinga eða „Ég gerði þetta til að ..." sem mundi ekki gleðja
þá. Þó er merking þessara tveggja setninga hin sama í þessu tilviki. Þeg-
ar hvatir manns eru sagðar góðar þarf það ekki að vera með nokkru móti
frábrugðið því að segja að ásetningur hans sé góður, til dæmis: „Hann
langaði bara til að koma á friði meðal ættingja sinna.“
Samt sem áður er, jafnvel í hversdagslegri notkun, gerður ákveðinn
greinarmunur á merkingu orðanna „hvöt“ og „ásetningur.“ Ef maður
drepur annan má til dæmis segja að hann hafi gert það af ást eða vor-
kunnsemi eða að hann hafi gert það af hatri, með öðrum orðum „til að
leysa hann undan þessum hræðilegu þjáningum“ eða „til að losna við
2 Hér er orðið hvöt þýðing á enska orðinu motive sem er auðvitað náskylt orðinu
motion.
32
J