Hugur - 01.01.2002, Síða 35

Ásetningur
Hugur
svínið." En þótt orðalag gefi þarna til kynna ákveðin markmið er það
kannski fremur lýsing á andlegu ástandi gerandans en á markmiði
drápsins sem er framtíðarástand sem framkallað er með drápinu. Þetta
sýnir okkur að hluta til greinarmuninn á almenna skilningnum á hvöt
og ásetningi. Rétt væri að segja að almennt hafi „hvöt til athafnar" víð-
ari og íjölbreyttari notkun en „ásetningur með athöfn“.
Þegar maður segir hver hvöt hans hafi verið, og notar þá hversdagsleg-
an skilning orðsins en jafnframt þann sem leggur ekki að jöfnu „hvöt“ og
„ásetning“, er hann ekki að segja frá „andlegri orsök“ í mínum skilningi.
Staðreyndir um andlega orsök geta þó gert fullyrðingu hans um hvötina
skiljanlegri. Og þótt hann segi frá hvöt sinni af hreinskilni og án þess að
ljúga, það er án þess að segja það sem hann veit eða jafnvel bara grunar
að sé ósatt, getur skoðun á ýmsum hlutum, þar með talið andlegum or-
sökum, leitt til þess að bæði hann og annað fólk dragi þá ályktun að yf-
irlýsing hans um hvöt sína hafi verið ósönn. Mér sýnist þó andleg orsök
sjaldnast vega þungt meðal þess sem huga þarf að. Hvað varðar mikil-
vægi þess að huga að hvötum til athafna, gagnstætt því að huga að
ásetningnum, er ég mjög fegin að ég skuli hvorki skrifa siðfræði né bók-
menntagagnrýni þar sem slíkar hugleiðingar eiga heima.
Hvatir geta varpað ljósi á athafnir en það þýðir ekki að þær ákvarði at-
hafnir í þeim skilningi að þær valdi þeim. Við getum sagt eitthvað á borð
við: „Sannleiksást hans olli því að ..." og slíkur talsmáti á eflaust þátt í
að við lítum svo á að hvöt sé það sem framleiðir eða framkallar val. En
þetta þýðir öllu heldur: „Hann gerði þetta af sannleiksást“ og það túlkar
athöfn hans.
Ef litið er til þess ruglings sem hlýst af af því að gera skarpan greinar-
mun á hvötum og ásetningi og að skilgreina hvatir sem það sem ákvarð-
ar val kann að vera freistandi að hafna bæði því að til sé andleg orsök-
un og að „hvöt“ þýði eitthvað annað en „ásetningur.“ Þessi freisting er þó
á misskilningi byggð. Ruglingur á sér stað ef við hugum ekki að því að:
1) Fyrirbæri sem eru réttnefnd andleg orsökun eru til þar sem ætlast má
til að fá þá tilteknu gerð svars sem um var rætt hér að ofan við spurn-
ingunni „hvers vegna?“ 2) Andleg orsökun er ekki bundin við val eða at-
höfn sem framkvæmd er af vilja eða ásetningi heldur á hún við í víðara
samhengi. Hún á við hið víðara svið hluta sem gerandinn þekkir á ann-
an hátt en sem áhorfandi og getur því átt við um athafnir sem eru óvilj-
andi. 3) Hvatir eru ekki andlegar orsakir. 4) Hægt er að nota „hvöt“ um
annað en „ásetning með athöfn.“
Hefnd og þakklæti eru dæmi um hvatir. Ef ég drep mann í hefndar-
skyni get ég sagt að tilgangurinn sé að ná fram hefndum eða að hefnd sé
markmið mitt en hefnd er þó ekki einhver annar hlutur sem fenginn er
33