Hugur - 01.01.2002, Blaðsíða 104

Hugur
Vilhjálmur Árnason
IV
Jón Ólafsson vitnar í þau orð mín að siðfræðin eigi „einkum að skýra
skilyrði þess að menn geti mótað eigið gildismat og komið sér saman um
sanngjarnar leikreglur í samskiptum sínum“ og segir að þessi lýsing mín
á verkefnum siðfræðinnar felli niður gagnrýnishlutverk hennar. Hyggj-
um aðeins að þessu. Þegar Jón útlistar þá staðhæfingu sína að „siðfræði-
leg gagnrýni á þau gildi sem menn lifa eftir [sé] kannski mikilvægasti
hluti siðfræðilegrar rökræðu“ þá hefur hann tvennt til marks um það.
Fyrra atriðið varðar heildstætt og sjálfu sér samkvæmt gildismat:
Siðfræðin hefur í gegnum tíðina gagnrýnt lífsgildi á ýmsum for-
sendum. Stundum vegna þess að menn séu ekki sjálfum sér sam-
kvæmir, stundum vegna þess að þeir telji sig aðhyllast algild
verðmæti en geri sér ekki grein fyrir aðstæðum þegar þeir neyð-
ast til að hafna þessum verðmætum eða taka önnur fram yfir,
stundum vegna þess að verðmæti stangist á án þess að menn átti
sig á því. Svo má lengi telja.11
Jón tekur hér þijú dæmi um siðfræðilega gagnrýni á lífsgildi og ég fæ
ekki séð að neitt þeirra stangist á við hugmyndir mína um meginverk-
efni siðfræðinnar. Gagnrýni á menn vegna ósamkvæmni þeirra tengist
yfirleitt gildum í flokki 2) en hún getur haft ólík markmið eftir aðstæð-
um. Stundum er markmið slíkrar gagnrýni í þá veru að styrkja sjálfs-
mynd viðkomandi einstaklings og koma honum til aukins þroska. Það
varðar vissulega skilyrði þess að viðkomandi geti mótað eigið gildismat.
En slík gagnrýni getur líka stuðlað gagngert að því að menn komi sér
saman um sanngjarnar leikreglur í samskiptum sínum með því að beina
sjónum þeirra að því hvernig gildismat þeirra rekist á við alhæfanlegar
leikreglur. Það er raunar algengt siðfræðilegt gagnrýnisatriði að leitast
við að sýna mönnum fram á að lífsgildi sem þeir aðhyllast úr flokkum 2)
og 4) stangist á við grunngildi í flokki 1) sem skapa þeim einmitt for-
sendur til þess að móta eigið gildismat.
Gagnrýni á menn fyrir að aðhyllast algild verðmæti sem standast ekki
próf aðstæðna, skilji ég Jón rétt, getur verið af tveimur gerólíkum ástæð-
um. Annars vegar vegna þess að menn hafa ranga skoðun á því hvaða
gildi séu réttnefnd „algild verðmæti“, þ.e. standist próf þeirrar siðfræði-
legu rökræðu sem skilur gildi í flokki 1) frá öðrum gildum. Þetta er sann-
arlega eitt meginhlutverk siðfræðinnar að mínu mati. Hins vegar getur
11 „Lífsgildi og orðræða siðfræðinnar“ bls. 94.
102