Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1996, Page 9

AÐALGEIR KRISTJÁNSSON
Orðabókarstörf Konráðs Gíslasonar
1.Inngangur
Konráð Gíslason er alþjóð kunnur sem einn af stoínendum Fjölnis.
Þegar rætt er um málrækt og málhreinsun á 19. öld er hann jafnan
nefndur fyrstur manna og þegar hann var allur, var sá dómur kveðinn
upp að hann hefði „einna mest og best unnið að því að hreinsa og bæta
móðurmál vort“ (Björn M. Ólsen 1891:88). Konráð var tímamótamað-
ur á mörgum sviðum. Dr. Jakob Benediktsson telur að með riti hans
Um frum-parta íslenzkrar túngu í fornöld, sem kom út 1846, hafi ís-
lensk textafræði orðið til (Jakob Benediktsson 1987:249). Konráð gaf
út íslensk fornrit af meiri nákvæmni en áður hafði tíðkast og ritaði
margt um íslenskt inál og fornan kveðskap. Hann var dósent og síðar
prófessor við Hafnarháskóla frá 1848 til 1886. Enn eru ótalin störf
hans við orðtöku og undirbúning að fjórum orðabókum. Tvær þeirra
litu aldrei dagsins ljós og hann var ekki skráður höfundur nema að
dönsku orðabókinni sem út kom 1851. Drjúgur hluti af ævistarfi hans
var helgaður orðtöku og skipulagi þessara verka. Orðabókarstörf hans
hófúst áður en hann varð tvítugur og entust fram í elli. Arabilið frá
1840 og fram til 1851 mætti kalla orðabókarárin því að 1840 hóf Kon-
ráð störf fyrir Richard Cleasby við gerð islensk-enskrar orðabókar og
ári síðar hófu hann og Jóhann Halldórsson undirbúning að dansk-ís-
lenskri orðabók. Síðasta atrenna Konráðs að orðabókarsmíði hófst árið
1856, hvenær henni lauk er ekki ljóst.
í þessari grein verður saga orðabókarstarfa Konráðs rakin eftir
föngum. Greinin skiptist í tvo aðalkafla. í þeim fyrri er gefið yfirlit
yfir vinnu Konráðs að ýmsum orðabókum og fyrst sagt frá orðabókar-
vinnu hans með Hallgrími Scheving, síðan frá vinnunni við dansk-ís-
lensku orðabókina með Jóhanni Halldórssyni og loks undirbúningi
Konráðs að norrænni orðabók. Síðari aðalkaflinn er helgaður orðabók
Cleasbys og þætti Konráðs í henni. Þessir kaflar ættu að varpa nokkru
ljósi á merkan þátt í störfum Konráðs, en þó verður að viðurkenna að