Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1996, Page 168
166
Kristján Arnason
færeysku. Síðan verður reynt að grafast fyrir um hvernig það má vera
að hluti orðaforðans í færeysku virðist fylgja innlendu mynstri en ann-
ar hluti fylgir erlendu mynstri (3. kafli). Stungið er upp á því (í 4.
kafla) að þegar færeysk tökuorð eins og stú'dentur ‘stúdent’ og
lœra'rinna ‘kennslukona’ fá áherslu sem miðast við niðurlag orðsins,
gerist það með því að orðin eru greind sem svokallaðar sýndarsam-
setningar og látin fylgja sömu reglu og innlend orð og orðasambönd,
sem hafa styrkinn hægra megin, en um það eru dæmi, bæði í íslensku
og færeysku.
1.2 Greiningaraðferðir
Á seinni árum hafa verið settar fram talsvert miklar kenningar um
hvernig greina beri orðáherslu í tungumálum. Sú kenning sem mest
hefur borið á er hin svokallaða metríska hljóðkerfisfræði (e. metri-
cal phonology, í beinni þýðingu: bragfrœðileg hljóðkerfisfrœði, en
einnig hefur verið stungið upp á orðum eins og hiynjandishljóökerfs-
frœði eða hrynjandishljóðfrœði). Of langt mál yrði að rekja hér þess-
ar kenningar allar saman en þó skal stuttlega drepið á fáein atriði. ít-
arlegasta greinargerð fyrir þessu kerfi er að finna hjá Bruce Hayes
(1995). Meðal annarra rita sem fjalla um þetta má nefna Kenstowicz
(1994: 548-614) og Kager (1995). Um umljöllun um íslensku með
hjálp þessa kerfis má vísa til Kristjáns Árnasonar (1983, 1985) og
Hayes (1995: 188-98).
í metrískri hljóðkerfisfræði er gert ráð fyrir að orð séu byggð upp
af áhersluliðum, eða fótum (e.foot), og að þessir liðir séu þær eining-
ar sem geta tekið við orðáherslunni. Áhersluliðirnir eru ýmist trókar
(réttir tvíliðir) eða jambar (öfugir tvíliðir) og síðan geta liðirnir tekið
mismikla áherslu. Samkvæmt þessari greiningu hefur orð eins og
'rabar,bari, sem hefur aðaláherslu á fyrsta atkvæði og aukaáherslu á
þriðja atkvæði, tvo liði og sá fyrri ber aðaláhersluna. íslenska hefur
sem sé rétta tvíliði og orðáherslan er upphafsáhersla. Sé orðáhersla í
tungumáli sem hefúr rétta tviliði sett á síðasta lið, þá kemur aðal-
áherslan á næstsíðasta atkvæði. Dæmi um tungumál af þessari gerð er
pólska. Dæmi um tungumál sem hefur jamba og áherslu á síðasta lið
er franska, en þar er áhersla á síðasta atkvæði sem kunnugt er. Fleiri