Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1996, Page 172
170
Kristján Arnason
mætti e.t.v. kalla Evrópustaðalinn. Meðal tungumála sem fylgja
þessum „staðli“ eru enska, hollenska, þýska, sænska, danska og norskt
bókmál.
Það af þessum málum sem langmest hefur verið rannsakað er
enska. Fyrstu samtímalegu greiningu með aðferðum generatívrar
hljóðkerfisfræði er að finna hjá Chomsky og Halle (1968:69-162), en
meðal annarra sem um þetta fjalla síðar má nefna Hayes (1982). Hlið-
stæða lýsingu á því, hvernig áherslan þróaðist sögulega í ensku er að
finna hjá Halle og Keyser (1971). Þessi greining á áherslukerfinu í
ensku gengur út frá því að áherslan sé ekki óforsegjanleg, eins og
menn höfðu löngum talið (sbr. t.a.m. Daniel Jones 1956). Það er, að
því er menn telja, regla á óreglunni, eða kannski væri nær að tala um
takmarkanir.
Bent er á að þótt áherslumynstur orða séu margbreytileg þá eru
greinilega einhverjar takmarkanir á því hvar áherslan getur lent. Með-
al þess sem einkennir áherslumynstur þessara mála er hinn svokallaði
þriggja atkvæða gluggi (e. three syllable window). Það sem átt er við
er að áherslan lendir á einu af þremur síðustu atkvæðum orðsins.
Þannig fær orð eins og 'Aristóteles, sem í íslensku hefur aðaláherslu á
fyrsta atkvæði, áherslu á þriðja atkvæði í dönsku, sem er jafnframt hið
þriðja síðasta: Aris'toteles, og orð eins og 'aristókrat, sem um leið og
það er notað í íslensku fær áherslu á fyrsta atkvæðið, hefur áherslu á
þriðja síðasta atkvæði í ensku: a'ristocrat, en á síðasta atkvæði í dön-
sku: aristo'krat. Evrópumálin eru sem sé ekki alveg samstíga, en hin
merkilega takmörkun er að áherslan fer ekki framar en á þriðja síðasta
atkvæði. Þetta rninnir svo mjög á latínu, að sumir fræðimenn vilja nota
sams konar reglu til að gera grein fyrir áherslumynstrum nútímamál-
anna.
En áður en hægt er að segja fyrir um hvar áherslan lendir í hverju
tilviki er nauðsynlegt að grípa til ýmissa rneðala sem kunna að vekja
efasemdir. T. a. m. er nauðsynlegt að gera ráð fyrir baklægri aðgrein-
ingu milli langra eða spenntra (e. tense) sérhljóða annars vegar og
stuttra eða slakra hins vegar (sbr. t. a.m. Halle og Keyser 1971:3).
Spennt sérhljóð mynda samkvæmt þessum hugmyndum þung atkvæði
og draga til sín áhersluna. Þannig hafa ensk orð eins og cele'bration
‘hátíðarhöld’ og ho'rizon ‘sjóndeildarhringur’ áherslu á næstsíðasta at-