Almanak Hins íslenska þjóðvinafélags - 01.01.1956, Side 24

bláar og 9tyttri bylgjur ná ekki niður til jarðar. Væri þetta ekki svo, mundi lífið á
jörðinni vera óhugsandi í núverandi mynd, þar eð geislarnir eru banvænir. t>á er
loftið „ógagnsætt*4 fyrir langar útrauðar og allar lengri bylgjur, nema á bilinu 0,25
sm til 20 metrar, sem svarar til stuttra útvarpsbylgna. Þannig er útsýnið til um-
heimsins bagalega þröngt frá sjónarmiði vísindanna, og vér hljótum að vera án merki-
legra upplýsinga, sem hinir „útskúfuðu“ bylgjuflokkar gætu veitt oss, ef til þeirra
næðist.
Samkvæmt því, sem áður var sagt, mættu virðast litlar líkur til þess, að ,,gluggi“
andrúmsloftsins fyrir stuttar útvarpsbylgjur kæmi að notum, og þegar Ameríku-
maðurinn Jansky taldi sig hafa orðið varan við geislun utan úr himingeimnum á
15 metra öldulengd árið 1931, sinntu stjömufræðingar því ekki. Það var fyrst hin
mikla þróun stuttbylgjutækninnar í síðasta stríði, sem sannfærði menn um, að niður-
stöður Janskys voru réttar og opnuðu nýtt rannsóknasvið, stjarnfræði á sviði útvarps-
bylgna. Eftir styrjöldina hófust umfangsmiklar rannsóknir á sviði „útvarpsstjörnu-
£ræði“ eða „radio astronomi“ á erlendum málum, og hafa þær þegar leitt til marg-
víslegra nýunga.
Eins og sjóngler og speglar safna ljósi, þannig eru notuð loftnet til móttöku
útvarpsbylgna. Þau má útbúa með ýmsum hætti, og til stjörnurannsókna em notuð
mikil og sérstaklega gerð loftnet, og fer þó gerð þeirra eftir því sérverkefni, sem þeim
er ætlað að leysa. Mikilvægt atriði við rannsóknirnar er að jafnaði það að ákvarða
með sem me9tri nákvæmni stefnuna, sem bylgjurnar koma úr, og finna t. d. hvort
þær koma frá sérstakri sýnilegri stjörnu eða frá víðáttumeira svæði, sérstökum
bletti á yfirborði sólar eða frá öllu yfirborði hennar o. s. frv. Slíkar athuganir er aðeins
hægt að gera með miklum og sérstökum útbúnaði.
Nokkrum stöðvum til stjörnurannsókna hefur verið komið upp, og má nefna
sem dæmi Jodrell Bank í Englandi, Canberra í Ástralíu og Leiden í Hollandi, sem
allar hafa unnið merkilegt starf.
Eins og áður var getið, sendir glóandi hlutur frá sér rafsegulbylgjur af ýmsum
öldulengdum. Við þessa „hitageislun“ eru atómin sjálf hin eiginlegu senditæki. Af
hitastiginu má reikna styrkleika hvers bylgjuflokks, en það leiðir til þess, eins og
áður var sagt, að frá eiginlegu yfirborði sólar, með um 6000° hita, er ekki að vænta
mælanlegs magns útvarpsgeislunar.
En útvarpsbylg jur geta orðið til á annan hátt, eins og verður í tækninni, þ. e.
með sveiflum á rafhleðslu. Slíkar bylgjur utan úr himingeimnum gætu þá stafað
frá sveiflandi hlöðnum loftþykknum eða þær gætu ef til vill komið frá sérstaklega
heitu efni. Má oft greina á milli þessara möguleika með hliðsjón af styrkleika og
dreifingu orkunnar eftir bylgjulengd.
Frá sólinni koma að jafnaði útvarpsbylgjur, sem eru hitageislun. Eiga þær upp-
tök í kórónu sólar, sem hefur allt að x/a milljón stiga hita.
Frá sólblettum og svo kölluðum blysum á sólinni kemur sterk útf jólublá geislun,
sem klýfur sameindir í efri loftlögum jarðar og truflar með því venjulegar stutt-
bylgjusendingar á jörðinni. Og frá sömu svæðum koma enn fremur afar sterkar
útvarpsbylgjur. Eru þær sterkari en svo, að um hitageislun geti verið að ræða, og
verður að ætla, að þær stafi frá sterkum straumum hlaðins lofts á sólinni, en í ein-
stökum atriðum er orsök útsendingarinnar enn óljós.
Frá Vetrarbrautinni í heild berast útvarpsbylgjur, mest frá miðju hennar, en
því minna sem fjær dregur og í svipuðum mæli og stjömumar verða gisnari. Þessi
geislun er þó miklu sterkari en svo, að hún geti stafað frá stjörnum sambærilegum
við sólina, og er enn allt á huldu um upprunann. Þó hefur dreifð geislun með 21 sm
öldulengd verið skýrð með vissu: Hún stafar frá vetnisskýjum, sem mynda gormlaga
(22)