Andvari - 01.01.2011, Blaðsíða 34

32
GUNNAR KARLSSON
ANDVARI
aði á vegum skólarannsóknadeildar menntamálaráðuneytisins, undir forystu
Wolfgangs Edelstein, 1981, kom út heilt hefti eftir Lýð Björnsson með titlinum
Jón Sigurðsson og sjálfstæðisbaráttan. Þar er Jón jafnvel í enn miðlægara
hlutverki en í eldri námsbókum. Sjö árum síðar sendi undirritaður frá sér hefti
um íslenska stjórnmálasögu 19. og 20. aldar handa unglingum, Sjálfstœði
íslendinga III, og þar er kaflaheitið „Jón Sigurðsson og upphaf sjálfstæðis-
baráttu“. Samkvæmt nafnaskrá er Jón nefndur ekki aðeins á hverri blaðsíðu
þess kafla, 21-27, heldur á ellefu blaðsíðum síðar í bókinni.14 Ekki sé ég að
þar kveði á nokkurn hátt við nýjan tón í túlkun höfundar á sögulegu hlutverki
Jóns. í nýjustu barnanámsbókinni í íslandssögu, eftir Hallgerði Gísladóttur og
Helga Skúla Kjartansson, er kafli með heitinu „Öld Jóns Sigurðssonar“.15 Ætli
honum hafi nokkru sinni áður verið gert eins hátt undir höfði í yfirlitsbók?
III
Þegar Jón Sigurðsson var leiddur inn í íslandssöguna var engin skýr aðgrein-
ing á grunnskólastigi og framhaldsskólastigi. Umfangsins vegna virðist Ágrip
séra Þorkels Bjarnasonar dæmigerð barnanámsbók En upp úr aldamótum
1900 voru skólapiltar í Lærða skólanum í Reykjavík „látnir hlaupa lauslega
yfir [hana] ... undir burtfararpróf.“ Og var það þá eina Islandssögunám
þeirra.16 Þó kýs ég að líta á alþýðufyrirlestra Jóns Jónssonar Aðils, sem komu
út í bók með titlinum íslenzkt þjóðerni árið 1903, sem upphafið að fram-
haldsskólanámsbókum í Islandssögu. Þetta var í raun söguyfirlit í tímasniði á
rúmlega 260 blaðsíðum, og sjálfstæðisbaráttusagan á tíma Jóns Sigurðssonar
fyllir þar um tólf blaðsíður.17 Fyrirlestrarnir voru haldnir og bókin gefin út
á tímum blómstrandi þjóðernishyggju og hugsjónapólitíkur á íslandi eftir að
hagsýn sjónarmið höfðu ráðið ríkjum á árunum í kringum aldamótin og birst
skýrast í málamiðlunarstefnu Valtýs Guðmundssonar í sjálfstæðismálinu.
Landvarnarhreyfing var að spretta upp, ungmennafélagshreyfing á næstu
grösum. Þessi viðhorf einkenndu mjög söguna sem Jón Aðils sagði, enda fór
hann ósparlega með upphafningu á Jóni forseta. Dæmi:18
Ef menn ættu í fljótu bragði að tilnefna þann eiginlegleika, sem þeir álitu nauðsyn-
legastan og mest ómissandi þeim manni, sem vill gerast leiðtogi heillar þjóðar, þá er
við því búið, að svarið yrði nokkuð misjafnt, því sitt sýnist hverjum í því efni. Sumir
mundu vafalaust taka fjör og áhuga fram yfir alt annað, aðrir viljaþrek og enn aðrir
sálarþroska og hagsýni. Þessir kostir allir, og margir fleiri að auki, voru sameinaðir hjá
Jóni Sigurðssyni. Hjá honum var eldfjör og áhugi samfara gætni og stillingu, einbeittur
vilji samfara pólitískum þroska og hagsýni, og brennandi ættjarðarást og framfaraþrá
samfara djúpri og víðtækri þekkingu. Þetta alt hvað með öðru gerði hann að óvið-
jafnanlegum leiðtoga í sjálfstæðisbaráttunni og um leið að einhverjum þeim mikil-
hæfasta manni, sem Island hefur nokkru sinni átt.