Andvari - 01.01.2011, Side 54

52
SVERRIR JAKOBSSON
ANDVARI
skattgjaldsmátanum, og þaraðauki í löggjöf og viðskiptum við aðrar þjóðir. Stjórnina
sjálfa fela þeir á hendur einum manni til meðferðar um styttri eður lengri tíma, t. a.
m. einsog Islendíngar kusu lögsögumann, á sá einkum að annast að vilja þjóðarinnar
verði framgengt (framkvæmdarvaldið), en hann er skyldur að gjöra þjóðinni grein á
aðgjörðum sínum.20
Eins og sjá má af þessu, notar Jón „hina fornu íslendinga“ sem fyrirmynd
og heldur mjög á lofti afrekum Islendinga á fyrstu öldum byggðar, allt frá
landnámi,
því allt er jafn-aðdáanlegt: á aðra hönd kjarkurinn, að láta ekki kúgast af ræníngjanum
Haraldi enum hárfagra; áræðið, að voga sér með öllum sínum á litlum skipum út á
reginhafið, og þekkja þó ekki til leiðsagnar nema nokkrar stjörnur eða blótaða hrafna;
og dugnaðurinn, að leggja undir sig svo mikið land sem Island er, og rækta það með
þeim forvirkjum sem enn sér merki í dag, eptir svo margra alda niðurnýðslu, og síðan
að taka sér Grænland og nokkurn hluta Vesturálfu, en halda þó jafnframt samgaungum
við ættfrændur sína í Norvegi, Danmörku, Svíþjóð, á Englandi, írlandi, Orkneyjum og
Skotlandi.21
Jón ræðir Alþingi íslendinga sérstaklega og bendir á að „á íslandi réðu jafnan
höfðíngjar mestu á þinginu, þó alþýða samþykti það sem úrskurðað var“.22
Hann rifjar svo upp mannkosti ýmsra kappa á söguöld en dvelur sérstaklega
við Einar Þveræing og aðvörunarorð hans gegn Noregskonungi, sem rakin
eru í Heimskringlu, og lofar Jón íslendinga fyrir að hlusta á þau og hafna til-
boðum konungs. „Einurð þessi er því merkilegri, sem margir metorðamenn
af Islandi voru vel látnir af konúnginum, en mönnum er jafnan hætt við að
blanda saman sínum málefnum og þjóðarinnar, einsog raun varð á síðan.“23
A hinn bóginn telur hann að landstjórn hafi síðar farið „mjög versnandi,
með ofríki klerkavaldsins og vélum konúngdómsins“.24 Þessi söguskoðun
einkennir skrif Jóns um alþingi síðar, en í Nýjum félagsritum dregur hann
þó fram ýmis gagnrýniverð atriði við forna stjórnskipan íslendinga, t.d. skort
á framkvæmdarvaldi, yfirgang goðanna við þingmenn sína og kaupmenn og
„hversu þeir smokkuðu sér undan öllu tíundargjaldi og létu allt lenda á enum
fátækari11.25
í grein sinni „Um skóla á íslandi“ sem birtist í Nýjum félagsritum 1842
rekur Jón skólasögu Islendinga og bendir á að „hinn eiginligi lærdómur kom
fyrst með kristniboðinu, því það kom utanað og var, allrasízt einsog það var
þá, svo lagað, að það væri Norðmönnum að öllu viðfeldið“.26 Þó telur hann að
menntun Islendinga fyrstu aldirnar skari langt „framúr mentun hinna annarra
norðurlanda að andligu fjöri og krapti, svo að Islendíngar voru þeir einu, sem
tókst að gjöra bókmentirnar, einsog þær voru þá, innlendar, og hafa þær til
stofns svo mörgum ágætum verkum sem æ munu uppi vera“. Rekur hann
dæmi um menntun Islendinga á 11. og 12. öld og telur jákvætt að þá voru