Andvari - 01.01.2011, Side 103

ANDVARI
LANDSRÉTTINDI OG SJÁLFSTÆÐISBARÁTTA
101
fara skuli með þegar kært er að samningurinn sé ekki haldinn.“13 Þetta
breyti þó ekki þeirri staðreynd að samningurinn sé fyllilega sambærilegur
sambandslögum Noregs og Svíþjóðar frá 1814 og hafi tryggt íslandi sam-
bærilega stöðu gagnvart Noregskonungi og Noregur sjálfur hafði. Noregur
og ísland voru því tvö sambandslönd Noregskonungs, en ekki eitt ríki. Þessi
réttarstaða breyttist ekkert í gegnum aldirnar að mati Jóns þó Islendingar
hafi haft misgóðar forsendur og kraft til að verja réttindi sín. Það er mikil-
vægt fyrir Jón að halda því til haga að „íslendinga hefir rámað í hver rétt-
indi þeirra voru, en ekki haft kjark, samheldi né þolgæði til þess að gjöra
sér þau sjálfum ljós og halda þeim fram.“14 Þetta var ekki síst einkenni á
Islendingum þegar konungsvald óx eftir siðaskipti og upptöku einveldis
1662. Upptaka einveldis var gerð með sáttmála, enda var íslendingum lofað
að „að frelsi landsins og réttur væri sami og áður.“15 Einveldi var komið á
með svipuðum hætti á Islandi og annarstaðar í ríkinu og því gilda svipuð
sjónarmið um afnám þess.
... íslendingar hafa ekki hyllt Dana eða Þjóðverja, né neina aðra þjóð, til einveldis yfir
sig, þó þeir hafi jafnframt Dönum og Norðmönnum hyllt einvalda konúnga. Þar af
leiðir aptur, að þegar konúngur afsalar sér einveldið, þá höfum vér ástæðu til að vænta
þess að hann styrki oss til að halda að minnsta kosti þeim réttindum, sem helguð eru
með hinum forna sáttmála, þegar land vort sameinaðist Noregi; það er sá grundvöllur
sem vér eigum að byggja á, og laga samkvæmt þörfum þessara tíma, og það er því
heldur ætlanda, að konúngur veiti oss styrk til þess, sem íslendingar hafa einmitt játað
einveldinu í því skyni, að þeir treystu því til að sýna landinu öfluga vernd í að njóta
sinna fornu réttinda ,..16
Hér kemur fram röksemdafærsla sem átti eftir að heyrast oft og víða: grund-
völlur sjálfstæðisbaráttunnar voru hin fornu réttindi sem íslendingar fengu
nieð Gamla sáttmála. Þegar konungur afsalaði sér einveldi varð réttarstaða
landsins sú sama og áður en einveldi var tekið upp. Til þess að skilja hver hún
var þurfti Jón að spyrja hvernig samband Islands og Noregskonungs, síðar
Danakonungs, var til komið og staðnæmdist þá óhjákvæmilega við Gamla
sáttmála.
„Hugvekja til íslendinga" var ein áhrifamesta ritgerð Jóns Sigurðssonar.
Hún var stutt á hans mælikvarða og hnitmiðuð, meginstefin í málflutningi
hans til dauðadags koma hér skýrt fram. Tímasetning skipti hér einnig máli,
en ritgerðin var skrifuð sem viðbrögð við grundvallarbreytingu á stjórnun
landsins á einum merkustu tímamótum Islandssögunnar. Jón átti oft síðar eftir
að skrifa um réttarstöðu íslands og þar með þróa og festa í sessi sjónarmið
sín sem sérstaks tungumáls sem aðrir gripu til. Ein merkasta og ítarlegasta
umfjöllunin um þessi efni er ritgerðin „Um landsréttindi íslands“ sem birtist
1 Nýjum félagsritum 1856.17 Ritgerðin hafði áður birst á dönsku sem svar við