Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 40

38
,Rökrœðan erprófsteinn skynseminnar'
ar almennar leikreglur réttleetis sem allir gætu sameinast um. Jafnvelgrundvall-
arleikreglur lýðrœðisins á borð við hina lýðræðislegu stjórnskipan njóta í löndum
á borð við Þýskaland og Frakkland ekki samþykkis allra ogþað er varla raunsætt
að ganga út frá því að snúa megi andstæðingum lýðræðis í frjálsri rökræðu og
sannfæra þá um að leikreglur lýðræðisins „þjóni hagsmunum allra (þ.e. hvers sem
er) til lengri tíma litið.“ (UR 106) Og á meðan að þessi öfl eru máttlítil getur
lýðræðið lifað meðþvi að ekki viðurkenni allir grundvallarleikreglurþess. Efvið
tökum umdeilt mál á borð við Kárahnjúkavirkjun sem dæmi virðist óraunhæft að
ætla að það hefði verið hægt að komast að því ífrjálsri samræðu hvað væri al-
mannaheill, vilji þjóðarinnar allrar, hagur allra, þ.e. varla hefði verið hægt að
móta „sameiginlega hagsmuni í skynsamlegri rökræðu. “ (SR 296) Eru ekki hinir
ólíku hagsmunir í slíkum málum ósamrýmanlegir? Ogjafnvelþótt sættir næðust
í slikum málum byggðu þær væntanlega á málamiðlun frekar en sameiginlegum
vilja eða hagsmunum allra; og ætla má að slík málamiðlun væri ekki vilji allra,
ekki öllum íhag. Er ekki skynsemisviðhorf sem viðurkennir enga hagsmuni nema
þeir séu hagsmunir allra, engan vilja nema hann sé vilji allra, ekkert sjónarhorn
nema sjónarhorn heildarinnar, á mörkum þess að vera lýðræðislegt ífjölhyggju-
skilningiþess orðs?
Eitt meginviðfangsefni frjálslynds fjölhyggjusamfélags er að móta almennar
leikreglur sem allir ættu að geta sameinast um vegna þess að þær vernda
sameiginlega hagsmuni sem felast m.a. í því að virða fjölbreytileg lífsgildi
óhkra menningarhópa. I þessu samhengi skiptir greinarmunurinn á máls-
meðferð og efnislegu inntaki afar miklu máli. Hér mætti taka líkingu til
skýringar úr umferðinni (sem titill greinar minnar „A rauðu ljósi“ vísaði ein-
mitt til): Það þjónar hagsmunum allra að búa við umferðarreglur sem sér-
hverjum ber að virða. Þær hindra það ekki að ökumenn sinni margvíslegum
erindum og stefni í ólíkar áttir heldur greiða þær einmitt fyrir því. Þar með
er ekki sagt að allir myndu aðspurðir fallast á þetta sjónarmið. Einhverjir
myndu eflaust halda að það þjónaði hagsmunum þeirra betur að böðlast
áfram að eigin geðþótta. En mér er til efs að þeir gætu varið slíka skoðun vel
og lengi í rökræðu. Þeir geta að sjálfsögðu kosið að hunsa hana. En þarmeð
segja þeir sig úr „samfélagi skynsemisvera" og grípa til valdbeitingar af ein-
hverju tagi. Þetta er vitaskuld sígilt siðfræðilegt viðfangsefni allt frá dögum
Sókratesar. Hið sérstaka við samræðusiðfræðina er að hún einbeitir sér að
þeim skilyrðum (málsmeðferð) sem rökræða um ágreiningsefni þarf að lúta
en hún kveður ekki á um efnislegar niðurstöður hennar. Það verða menn að
gera sjálfir í frjálsxi rökræðu. Þannig er rökræðan í senn prófsteinn skynsem-
innar og ljósmóðir frelsisins.
I lýðræðissamfélagi birtist skynsemisviðhorfið til stjórnmála hvað skýrast í
því hvernig menn takast á um mál og leiða þau til lykta; eru þau rökrædd á
málefnalegum forsendum og kynnt fyrir opnum tjöldum eða er þeim
þröngvað í gegn vegna sérhagsmuna sem þola ekki dagsins ljós. Höfuðatrið-
ið er að unnið sé með þeim hætti að almannaviljinn geti mótast í deiglu rök-
ræðunnar, ekki að allir komist að sameiginlegum niðurstöðum um einstök