Hugur - 01.06.2004, Side 233

Frelsi sem dygð ogfrjálsmannleg samfélagsskipan
231
Með hliðsjón af þessari greiningu getum við sagt að skrif Lockes og Spin-
oza um stjórnmál snúist einkum um neikvætt frelsi að lögum (reit aa) sér í
lagi trúfrelsi og tjáningarfrelsi. í Siðfrœðinni eftir Spinoza er megináherslan
á að vera óbundinn af hugfjötrum (bba) og í Ritgerðinni fjallar Locke um
neikvætt frelsi í reynd (ba) í fyrri hluta XXI. kafla II. bókar en megináhersl-
an er á gildi þess að losa hugann úr fjötrum (bba) sem fjallað er um í seinni
hluta kaflans. (I töflunni hér að ofan eru þessi sameiginlegu áhersluatriði
feitletruð.)
Spinoza aðhylltist stranga nauðhyggju og neitaði því að frelsið sem Leib-
niz kallar andstæðu nauðsynjar (reitur bbb) sé til og Locke virðist einnig vé-
fengja að nauðsyn (eða nauðhyggja) útiloki frelsi af neinu tagi.41
Það sem Benjamin Constant kallaði „frelsi fornmanna" er hér í reit aba.
Fyrir daga Spinoza og Lockes snerist umræða stjórnspekinga um frelsi eink-
um um þetta fornmannafrelsi eins og nefnt var hér í 2. kafla. A seinni öld-
um hefur umfjöllun um frelsi hins vegar snúist meira um frelsisréttindi og
frelsi að lögum (aa) annars vegar og hins vegar innra frelsi, frelsi viljans eða
sjálfsstjórn (bb). Mér þykir trúlegt að áhrif frá ritum Spinoza og Lockes séu
mikilvægasta orsök þessara umskipta.
Þótt Spinoza og Locke byggi á ólíkum forsendum og hafi ólík viðhorf til
heimspekinnar komast þeir að svipuðum niðurstöðum um frelsi af því tagi
sem nefnt er í reit bba og stundum er (ranglega að mati Lockes) kallað frelsi
viljans og stundum sjálfsstjórn. Báðir líta á það sem hið æðsta hnoss og lyk-
il að lífshamingjunni. Báðir telja líka að menn þurfi að hafa töluvert fyrir því
að hreppa þetta hnoss og þeim takist það misvel. Einnig eru þeir sammála
um að hegðun manna sé ætíð knúin áfram af geðshræringum og útlokað sé
að vit eða þekking stjórni henni milliliðalaust, en menn geti náð skynsam-
legum tökum á lífi sínu og losað hugann úr fjötrum með því að láta umhugs-
un, rök og pælingar móta geðshræringarnar þannig að þær knýi þá til breytni
sem er í samræmi við það sem þeir vita sannast og réttast.
Hér hefur einkum verið fjallað um það sem kenningar Spinoza og Lockes
um frelsi eiga sameiginlegt. En sumt er ólíkt. Rökin sem þeir færa fyrir
frjálsmannlegri samfélagsháttum í ritum sínum um stjórnmál og trúmál eru
t.d. afar ólík. Við fyrstu sýn virðist kenning Lockes um að menn geti öðlast
frelsi með því að venja sig á að slá girndum sínum á frest og hugleiða hvað
af þeim leiðir mun hversdagslegri heldur en kenning Spinoza um að vits-
munaleg ást á guði færi mönnum frelsi og hamingju en hér er ef til vill meiri
munur á stíl og orðfæri en eiginlegu innihaldi — báðir töldu að menn losi
hugann úr fjötrum með því að leita sannleikans og temja sér vitsmunalega
umhyggju fyrir því sem gott er.
Sá munur á kenningum þeirra jafnaldra sem mér þykir einna merkilegast-
ur er að Spinoza áleit að menn sem stjórnast af skynsemi (þ.e. eru algerlega
frjálsir og hafa fiilla sjálfsstjórn) hljóti ætíð að vera sammála og hafa rétt fyr-
ir sér. Þetta kemur fram í sönnuninni á 35. setningu IV. hluta Siðfræðinnar
41 Sjá Locke 1959,1. bindi, bls. 347. (II:xxi:50-51)