Sagnir - 01.06.1993, Blaðsíða 39

stefnu er réð ríkjum í Evrópu á 17. og
18. öld. Markmið hennar var að afla
meira en eytt var, safna sjóðum, efla
verslun og afla sér nýlendna. Henni
fylgdi aukin ríkisafskipti og miðstýring.
Undir merkantílískri stjóm gegndi Is-
land hlutverki hjálendu konungsins
i Kaupmannahöfn. Ymsar vömr sem
Islendingum vom nauðsynlegar eins
°g t.d. timbur, jám og mjöl bámst til
landsins oftast seint og mjölið stundum
skemmt. Hins vegar vom landbúnað-
ar- og sjávarafurðir, það nýtilegasta af
matvælaframleiðslunni fyrir utan
mjólkurafúrðir, fluttar úr landi.
Hart var gengið eftir verslunar-
skuldum og gekk bændum oft erf-
íðlega að greiða þær af framleiðslu
sinni. Þeir þurftu því að ganga á
vetrarforða til þess að borga vöm-
úttektir sínar fyrr á árinu. Varð því
gengið nær fjárstofnum en óhætt var.
Þess vegna var aldrei raunvemlega:
til í landinu nægjanlegur forði nauð-
synjavöm sem unnt var að ganga á í
harðæri og hallærum. Sakir þessa
leiddi samfellt harðæri um nokkur
ár nær undantekningalaust til þess
að fénaður var felldur til mann-
eldis ... og í kjölfar kvikfjárfellis
fór mannfellir í afmörkuðum
hémðum eða í landinu í
heild.22
Vömskiptaeðh verslunar-
mnar á Islandi bauð hættunni
heim. Þegar góðæri var og
miklar matarbirgðir í landinu
Var eftirspum eftir innfluttu
komi í lágmarki, Þá
teyndu kaupmenn að selja
aðrar vömr eins og t.d. brenni-
vin og tóbak fyrir fisk og kjöt
hegar hins vegar harðæri var
landi
Goggunarröð gamla samfélagsins
mu og mikil eftinpum eftir
matvælum „var vilji kaupmanna
ól að flytja inn slíkar vömr í lágmarki”.
Kom var þá bara til sölu fyrir fisk og
kjöt sem lítið var til af „Því var það að út-
flutningsverslun dró ekki úr hættunni á
hungursneyð á íslandi á 18. öld; þvert á
m°ti gat verslunin stuðlað að hung-
uisneyð.”23
Af ofantöldu má sjá að íslendingar
v°m þjóð, sem eins og sauðfeð var sett út
a guð og gaddinn upp á von og óvon.
Fólksfjölgun og fæðuframboð
Undir lok 18. aldar setti Englending-
urinn Thomas Malthus fram líkan sitt
um fólksfjölda og fæðuffamboð. Sam-
kvæmt því fjölgar fólki meira en fæða
eykst. Þegar fólksfyöldi er orðinn það
mikill að feðuframboð er ekki nóg kemur
það sem Malthus kallar „positive check”,
hungursneyð eða farsótt, sem jafnar þessa
tvo þætti á ný. Samkvæmt þessu er til
ákveðið mannfjöldahámark miðað við feðu-
framleiðslu. Var slíkt hámark i gildi á Is-
landi á 18. öld?
Gísli Gunnarsson er á þeirri
skoðun að mannfjöldahámark hafi
verið í gildi á 18. öld og hann set-
ur efri mörk mannfjöldans um
50000 manns.24 Atvinnuvegir,
landsframleiðsla og efhahagur
buðu ekki upp á meira.
Undir þetta tekur Bjarni Jóns-
son. Hann telur að vegna staðn-
aðra atvinnuhátta hafi samfelagið
einfáldlega ekki verið í stakk búið að
notfera sér mannauð sinn2a. Þess
vegna hafi verið í gangi ákveðið
mannfjöldahámark.
Atvinnuþátttaka ætti, að hans
nrati, að vera nokkuð góð vísbend-
ing um hversu traustum fótum
samfelagið stóð. Eftir því sem
vægi þeirra sem voru virkir í
ffamleiðslunni hefhr verið hærra af
fólksfjöldanum því meiri var Iands-
ffamleiðsla á hvem rnann, fæðu-
ffamboðið þar af leiðandi meira á
hvem íbúa, og þar með var hæfhi
samfélagsins til þess að sjá íbúum
sínum farborða meiri. Því minna
sem hlutfallið var, því minni var
landsffamleiðsla og fæðuffamboð á
hvern íbúa og því nreiri líkur á
hungursneyð í hörðum ámm. Þá
vom einnig meiri líkur á meira
mannfalli. Sem dæmi nefiiir hann að
árið 1791 hafi hátt hlutfall
mannfjöldans, 48%, verið virkt í fram-
leiðslu en 1801 var það lágt, 41,5%, en
það ár varð mannfellir.26
Ámi Daníel Júlíusson er á
annarri skoðun en þeir Gísli og
Bjami og vill ekki gera of mikið
úr mannfjöldahámörkunum.
Bendir hann því til stuðnings á það
að árið 1500, aðeins 6 ámm eftir
pláguna 1494, hafi orðið mannfellir
þrátt fyrir að mannfjöldinn væri til-
tölulega lítill. “Tengslin milli
ffamleiðslu, harðinda og hungurdauða
vom ffemur háð því hversu vel hverju
búi tókst að komast af’27 en ekki hve
fólksfjöldinn var mikill í landinu. Ef það
komu mörg slæm ár i röð varð mannfall
óháð því hver mannfjöldinn var. Hins
vegar varð að sjálfsögðu meira mannfall
eftir því sem mannfjöldinn var meiri því
að þá vom fatæklingar fleiri.
Allir virðast þeir þó vera sammála um
SAGNIR 37