Sagnir - 01.06.1993, Blaðsíða 62

landsins. Þó bendir tilvitnunin í dóminn
úr málinu í Skagafjarðarsýslu hér að ofan
til þess að stundum hafi siðferðiskennd
vikið fýrir efnahagssjónarmiðum. En
hvemig var skilningi 19. aldar manna á
siðferði háttað? Þó okkur finnist þeir oft
hafá verið að velta kostnaði af bömunum,
sem fæddust utan hjónabands, meira fýr-
ir sér en þvi “ranga” siðferði sem getnaður
þeirra fól í sér, þarf ekki að vera að þeir
hafi verið meðvitaðir um það. Samkvæmt
Guðs lögum var kynlíf utan hjónabands
rangt og í ofanálag var það rangt að valda
ómegð og þar með byrði á sambræðuma.
Hvort þeir gerðu skýran greinarmun á
þessu tvennu er alls óvíst.
Þegar dómabókum er flett bregður
stöku sinnum fýrir málum sem vörðuðu
sambúð fólks sem hafði átti böm saman
utan hjónabands en slík mál vom alls 15
á árunum 1829 - 1899.
Hneykslanleg sambúð
Samkvæmt erindisbréfi hreppstjóra frá
árinu 1809 var þeim persónum sem orðið
höfðu sekar í legorði, þ.e. eignast bam
utan hjónabands, meinað að búa í sörnu
sókn.35 Mál sem vörðuðu hneykslanlega
sambúð vom brot á þessari tilskipun, og
þau komu fýrir Landsyfirrétt þegar við-
komandi persónur höfðu hundsað
amtmannsúrskurð um að slíta sambúð.
Nafnið eitt á þessu fýrirbæri segir þó
nokkuð. Það hefúr sem sagt þótt siðferðis-
lega rangt samkvæmt lögum að fólk
byggi saman ógift, þó svo að sýnt hafi
verið fram á fýrr í greininni að almenn-
ingur hafi ekki haft það álit, að minnsta
kosti á seinni hluta nítjándu aldar. I
flestum málunum voru karlmennirnir
kvæntir og bendir margt til að það hafi
verið ein meginástæðan fýrir ákæmnum.
Aðeins fjögur mál af þessu tagi koma
fýrir Landsyfirrétt eftir 1869 þegar sið-
ferðislöggjöfin var milduð til muna. Þrjú
þeirra vom úr Reykjavík, öll árið 1878,
og helst lítur út fýrir að urn tiltekt í
höfúðstaðnum hafi verið að ræða. I Lands-
yfirrétti féllu sýknudómar í tveimur
málanna, enda var ekki um hjúskapar-
brot að ræða og ekki þótti hægt að sanna
að sambúðin væri hneykslanleg. I þriðja
málinu var konan gift svo ekki var hægt
að líta framhjá hneykslinu.36 Fjórða málið
kom fýrir rétt 1899 og er það eina ntálið
úr dreifbýlinu á 40 árum. Skýringin á
þessu máli er sú að konan var á sveit og
fæðingarhreppurinn vildi hana ekki
þegar henni var skipað að fara frá sam-
býlismanni sinum sem var kvæntur og
var auk þess sárafatækur.37 I þessu máli
er greinilegt að yfirvöld höfðu áhyggjur af
ómegð.
Hvað siðferðið áhrærir bendir afbrodð
“hneykslanleg sambúð” til þess að óvígð
sambúð hafi þótt í hæsta máta ótilhlýði-
leg, hvað þá þegar annar aðilinn var
giftur, eins og oftast var í þeim málum
sem hér em tekin fýrir. Þó virðist að
greina megi viðhorfsbreytingar eftir 1869
því þá koma aðeins fjögur mál fýrir rétt-
inn. Tilvitnun í dóm frá árinu 1832
segir best það sem segja þarf um viðhorf
til óvígðrar sambúðar á fýrri hluta 19.
aldar.
Herdís Jónsdóttir hafði verið dregin
fýrir rétt því hún tregðaðist við að hlýða
amtmannsúrskurði, sem boðaði að hún
yfirgæfi ástmann sinn Hálfdan Níelsson.
Amtmanni hafði ekki verið ljóst, þegar
hann birti henni úrskurðinn, að búið var
að lýsa með henni og Hálfdani en þau
höfðu enn ekki getað gengið í hjónaband
sökuni jarðnæðisskorts. En þó svo að
Herdís væri trúlofuð sambýlismanni sín-
um, var siðferðiskennd Landsyfirréttar-
dómara svo sannarlega misboðið;
A meðan sú siðavendni við gekkst og
var lögtekin í landinu, að trúlofaðar
persónur máttu ei flytja undir eitt
þak, enn síöur eiga böm strafflaust,
áður þær væm harðgiptar, svo var
minna nauðhæfi á að heimfæra líkar
lagaálögur og plakat 12. Junii 1827
inniheldur [þ.e. bann við hneykslan-
legri sambúð], upp á hérverandi til-
felli. En upp frá því áviknir ósiðir em
gjörsamlega fríteknir frá lögstraffi, þá
getur Herdísar losti og ofast við
elskuga sinn engan veginn talizt með
óbótamálum. En það er þó eiginlega
samlífið, sem plakatið straffar svo hart,
sé því fram haldið í trássi við yfirvöld.
Og enn af siðleysi Herdísar:
Ostilling sú í sjálfselskunni, að hún
dró sig eptir kærasta sínum, óvíst
hvort fremur af eigin munaðargimd
ellegar til að gjöra sér hann ei frá
hverfan, gat sýnzt henni óstraffnæm,
eða saklaus, þar ei væri að yggja hans
trúfesti við sig og alvarlegan ásetning
um hjónaband, hveiju ekkert stóð í
vegi, nema jarðnæðisleysi.38
Landsyfirréttur varð því að láta sér lynda
að sýkna Herdísi af sínu meinta óbóta-
máh þar sem hún mátti vel trúlofúð búa
með sínum elskulega þó þau sjálf stæðu
ekki fýrir búi.
60 SAGNIR