Sagnir - 01.06.1993, Blaðsíða 72

Jón Magnússon lýsa eftir galdrakvend-
inu Margréti:
Þessi eru auðkenni þeirrar konu
sem burt veik á næst fýrirfarandi ári
úr Strandasýslu og galdraverknaði var
fullkomlega borin nú í vor eð var, og
var því dæmt, að til rannsaks væri
réttilega tekin, hvar sem hittist, og
sektarstraff það hæsta eptir lögum
þeim tildæmt, sem hana hyldu ellegar
dyldu, eður ráð með henni leggðu, svo
lög og réttur þess vegna hindraðist.20
Er engu líkara en hér sé á ferðinni
stórhættuleg galdranom, sem ekkert bíði
annað en bálkösturinn. Þvi kemur lýs-
ingin á henni vægast sagt á óvart miðað
við þá ímynd, sem almenningur virðist
hafa gert sér í hugarlund um galdra-
nomir yfirleitt: „Er hún svo að yfirlit:
Vel að meðalvexti, ljósleit, kinnbeinahá,
léttfær og skynsöm i máli. Kveður nærri
kvenna best.”21 Það er vissulega athyglis-
vert að nomin eftirlýsta er bæði ung og að
sama skapi bráðhugguleg, samkvæmt lýs-
ingunni. Erlendis voru sakborningar yf-
irleitt rosknar konur, að jafhaði yfir
fimmtugt. I Genf og Essex var meðalald-
ur þeirra um sextugt.22
I bókmenntum frá 17. öld, virðist
ljótleiki galdranoma vera hafður í fyrir-
rúmi. Þeim er gjarnan lýst sem forljót-
um, afgömlum kerlingaskmkkum með
afbrigðum viðskotaillum.23 Galdra-
Manga gat hins vegar talist fúllsæmd af
útliti sínu. Samt sem áður var hún gmnuð
um græsku og meðhöndluð eins og hver
önnur galdranom. Mál hennar var aftur
tekið fýrir á Alþingi vorið 1660, þar sem
hún hafði ekki svarið þann eið, er henni
var ædað að sverja árinu áður. Dæmdi þá
lögmaður að vottar þeir sem henni hefðu
verið löglega nefndir,
...skyldu sveija hana annaðhvort til
falk eða ffelsis, og hafa eiðinn unnið
innan 10 vikna... Sóm svo í héraði 6
af þeim tilnefndu eiðsvættiskonum,
10. júní 1661, Margréti eiðinn ósær-
an, en 5 sóm ekki neitt.24
Eiðstafur þeirra kvenna er sóm á
móti Galdra-Möngu er til í handriti og
er hann eftirfarandi:
Til þess leggur þú25 hönd á helga
bók, og það segir þú guði almáttug-
um, að þann eið, er Margréti Þórðar-
dóttur var til dæmdur anno 1659 að
Kirkjubóli við Steingrímsfjörð fýrir
fjögra manna áburð, hana borið hafa
fullkomnum galdraverkum, kvenn-
persónum hér í sveit til meinsemda,
hyggið þið eptir ykkar hreinni sam-
vizku áður nefhdri Margréti Þórðar-
dóttur heldur ósæran en særan og
greinda Margréti heldur seka en
óseka í greindu máli, og þennan eið
sveijið þið hvorki fýrir vild né óvild
við nokkra persónu, karl eða konu,
eður nokkurra rnuna sakir, heldur all-
einasta ykkar samvizku og sannleik-
ans vegna, og að stöfhðum eiði sé ykk-
ur guð hollur, sem satt segið, gramur,
efþið ljúgið.26
Vafalaust hafa þessar sex vestfirsku
frúr trúað því, að Margrét væri
rammgöldrótt og því væm þær að vinna
hið mesta góðverk í þágu drottins með
því að leggja sitt af mörkum til þess að
losna við handbendi djöfulsins. Aður en
eiðar vom sómir var rækilega brýnt fýrir
fólki, að rangir eiðar væm synd og
grimmileg hefnd biði meinsærismanna.27
En ekki dugði eiðstafur þessara sex
kvenna til að koma Galdra-Möngu á bál-
ið, þar sem fimm konur höfðu ekki svarið
neitt. Mál hennar kom því enn til kasta
Alþingis þá urn sumarið og virðist ein-
hver vandræðagangur ríkja um framhald
þess, samkvæmt Alþingisbókum, en þar
segir meðal annars:
Um mál Margrétar Þórðardóttur að
vestan I Jesú nafni. Þessir menn út-
nefndir á Öxarárþingi um það vanda-
mál, sem Margrétu Þórðardóttur á-
hrærir um galdraverk... því nefnir
lögmaður Ami þessa sýslumenn til
dóms og álita, hvemig nú skuli fara
um mál eður líf Margrétar...28
Samkvæmt bón Þorleifs Kortssonar
sýslumanns, er var fjarverandi, var borin
upp fýrirspurn þess efnis, hvort ekki beri
að sýna henni vægð, ef hún fai „... þá ær-
lega votta, sem hana vilja undan bera
þessu stórmæli með sínum eiði eftir þeirra
hyggju.”29 Nefhdi lögmaðurinn 12 sýslu-
menn í dóm, til að skera úr um málið og
vísuðu þeir því aftur heim í hérað, og
skyldi Margrét vera í haldi hjá sýslu-
mönnum, þar til tylftareiðnum væri full-
nægt.30
Á miskunn hefi ég þóknan...
Enn og aftur kom mál Galdra-Möngu
til kasta Alþingis sumarið 1662. Hafði
hún nú loksins komið tylftareiðnum
fram. Fjórir vottar höfbu sannað með
henni heima i héraði, en sex á móti. Þar
sem hún hafði ekki fallið á eiðnum, mælti
Þorleifhr Kortsson, þá orðinn lögmaður,
með því að hún fengi enn einu sinni færi
á að vinna eiðinn og „... að láta erlega
fangavotta til tylftar innan Þorskafjarðar-
þings sanna hana saklausa...”. Ef það
tækist, væri hún fijáls ferða sinna. Var
dómsálitið síðan samþykkt af fógeta, en sá
vamagli settur
... að þó henni Margrétu sé þessi náð
sýnd vegna aðskiljanlegra tilfella í
þessu flækjumáli og langvaranlegs
undandráttar, þá skuli aðrir sig ekki
þar eftir rétta, heldur með lögum og
rétti straffast, sem hæfir.31
Hér er greinilega verið að árétta, að
þrátt fýrir þá og miskunn, sem Margréti
hafi verið sýnd, skuli aðrir ekki láta sig
dreyma um slíka málsmeðferð. Lausn
þessa „flækjumáls” var ekki ædað að hafa
fordæmisgildi.
Aberandi er, hversu lögmaðurinn
Þorleifur Kortsson sýnir sakbomingi ó-
trúlega linkind. Hann tekur nánast á
henni með silkihönskum og fer nú lítið
fýrir þeim skörungsskap, sem Þorleifi
var eignaður árið 1654, er hann lét
brenna foður hennar ásamt tveimur öðr-
um.32 Málsvörnina byggir hann m.a. á
ritningargreinum Biblíunmr, t.d
Matteusarguðspjalli 12.6: „A miskunn hefi
eg þóknan, en ei á offri.” Ennfremur
vitnar hann í Jónsbók um miskunn,33
svo augljóst er hvað fýrir honum vakir.
Hefði hann hins vegar vimað í aðra Móse-
bók 22.18, máli sínu til stuðnings, þá
hefði úrskurður þingsins líklega farið á
annan veg. Þar stendur: „Ekki skaltu láta
galdrakonuna lifa.”34 Þorleifur sneiddi
hins vegar hjá þessari alræmdu ritningar-
grein, sem virðist hafa verið vinsælasta
réttarheimildin, þegar galdranomir vom
dæmdar á bálköstinn.35 Segir Ólafur
Davíðsson að svo rammt hafi kveðið að því,
að íslenskir galdramenn væra dæmdir á
grundvelli Biblíunnar, „... að oftar er vís-
að í galdradómunum til sumra ritningar-
greina en til nokkurra laga.”36 Einnig
vekur það athygh að Margréti er gefinn
70 SAGNIR