Sagnir - 01.06.1993, Blaðsíða 50

Aldrei hafa þvílíkar höfðingjaœttir búið á íslandi sem Vatnsfirðingar og Skarðvetjar. Niðjar
Kristínar og Þorleifs i Vatnsfirði voru svo stórœttaðir að einu makamir við hœfi vom börn Lofts
rika. Guðmundur Arason var eini maðurinn sem kvæntist inn í ættina án þess að vera að ætt
Skarðverja. Athygli vekur að í þessum hópi eru jjórir hirðstjórar, en hirðstjóri var æðsti
virðingarmaður Islendinga á 15. öld.
(Arnór Sigurjónsson, Vestfrðinga saga, 52-57).
að vera höfuðborg íslands næstu fimm
aldimar. Þar með lauk norskum yfirráð-
um yfir Islandi í raun og hér eftir var
landinu stjórnað frá Danmörku. Þáttaskil
vom orðin í Islandssögunni. A sama tíma
hófust siglingar Englendinga til landsins
og átti nálægð þeirra við Islandsstrendur
eftir að setja svip sinn á fimmtándu öld-
ina. Við rannsóknir á sögu þessa tímabils
hafa sagnfiæðingar einkum þurft að
styðjast við bréfa- og skjalasöfn og með að-
stoð slíkra heimilda hafa þeir dregið upp
næsta skýra og greinargóða mynd af
þessum tírna. Sá sem stendur þar upp úr
er Björn Þorsteinsson, sem dró þessa öld
úr svartnætti gleymskunnar inn í ljós
Islandssögunnar, en einnig má geta
Arnórs Siguijónssonar, sem ritað hefur
sögu þeirra áhrifamanna sem nefndir
vom hér í upphafi.
A þessu átakaskeiði Islandssögunnar
stóð hin íslenska höfðingjastétt franuni
fyrir breytingum sem ógnuðu auði henn-
ar og völdum. A fjórtándu öld varð sú
bylting í útflutningsverslun Islendinga að
sjávarafbrðir komu í stað vaðmáls sem
veigamesta útflutningsvara landsins.
Vegna aukins gildis fiskveiða sótti vinnu-
aflið til þurrabúðanna við sjávarsíðuna. Þar
var meira los á fólki en í sveitum lands-
ins og yfirstéttin átti á hættu að missa
yfirráð sín yfir alþýðunni. En þessum
breytingum fylgdu ekki síður nýir
möguleikar fyrir virðingamienn en
alþýðu manna. Stórbændur við ströndina
gátu grætt á fiskútflutningi. Höfðingjam-
ir sem mættust á Reykhólum 1445 fóru
ekki söntu leiðir til fjár og frama og að
mörgu leyti endurspeglar æviferill þeirra
þau ólíku tækifæri sem buðust metorða-
gjörnum fýrirmönnum á þeim tíma. En
völdin og ríkidæmið hvíldu þó jafnan á
sömu undirstöðunni, jarðeigninni.
Valdaættir í eina sæng
Allt fiam á þessa öld hafa jarðeignir verið
grundvöllur auðs og valda á Islandi. A
tólftu og þrettándu öld vom yfirráð yfir
stöðum mikilvæg auðsuppspretta fýrir
höfðingja en þá tekjulind misstu þeir í
lok þrettándu aldar. Við tók stórfelld
jarðasöfnun höfðingja og kirkju, sjálfs-
eignarbændum fækkaði á þrettándu og
fjórtándu öld og jarðeignir færðust á færri
hendur. Hinar gömlu valdaættir
útrýmdu sjálfum sér í ófriði Sturlunga-
aldar og nýjar tóku við, sem margar
hveijar stóðu þó á gömlum merg. Fjar-
lægð landsins frá höfúðstöðvum hins
norska ríkis olli því að hin íslenska valda-
stétt gat að miklu leyti gert það sem
henni sýndist.3
A fýrri hluta fimmtándu aldar jókst
enn jarðasöfnun kirkjunnar og nokkurra
auðugra landeigenda og hafa tvær orsakir
einkum verið nefndar til. Annars vegar
heijaði plágan mikla á landsmenn 1402-
1404 og fækkaði þá fólki mjög, margar
jarðir fóm í eyði og jarðarverð lækkaði.
Jafnan hefur verið talið að plágan eigi
dijúgan þátt í jarðeignasöfnun einstak-
linga og kirkju á fimmtándu öld en það
hefur þó ekki verið fýllilega rannsakað.4
Hins vegar var sjávarafli mikilvæg gróða-
lind á þessum tíma og ríkir útvegs-
bændur gátu notað útgerðargróðann til að
fjárfesta í jarðnæði. Flestar þær höfðingja-
ættir sem mest létu að sér kveða á
fimmtándu öld tengjast helstu verstöðv-
um hér við land og uppgangur þeirra
hélst í hendur við þróun sjávarútvegsins.
48 SAGNIR