Sagnir - 01.06.1993, Blaðsíða 34

Bókin Gerð vísindabyltinga er tákn um
þessa áherslu. Hugmyndin um
ósammælanleika vakti mikla athygli. Það
er sú hugmynd að eftir byltingar sjá vís-
indamenn heiminn í nýju ljósi og tala
annað tungumál.2 Núna túlka menn
þessa hugmynd mannfræðilega, t.d. með
því að hverfa aftur til 17. aldar. Bylting-
armenn eins og Galíleó Galíleí ýttu eldri
heimsmynd vísvitandi til hhðar með því
að neita að skilja það mál sem fylgismenn
náttúruspeki Aristótelesar töluðu.3
A þessum árum festíst sólmiðjukenn-
ing og sígild aflfræði í sessi, vísindafélög
komust á laggimar og tilraunir voru
gerðar á nýstárlegan hátt, t.d. í lofttæmi
framleitt með loftdælu. Það vom ekki
allir sáttír við aðferðir nýrra tíma. Deilum-
ar sem spmttu upp í kjölfarið auðkennd-
ust af gagnkvæmu skilningsleysi og
mannfræði ósammælanleikans. Baksvið
róttækrar tilraunahyggju var borgara-
styijöld og trúarbragðadeilur á Englandi.
Markmið tilraunamanna var að finna at-
hvarf fjarri ógnum heimsins þar sem
unnt væri að komast að niðurstöðum á fnð-
samlegan og hlutlægan hátt. Tilrauna-
stofur áttu að vera vísir að fýrirmyndar-
samfélagi sem væri opið öllum þótt ein-
ungis faeinir útvaldir kæmu þar inn fýrir
dyr. Höfundar bókar um loftdælu 17.
aldar, eins konar hringhraðall síns tíma,
komast svo að orði um sérfræðingaveldið
sem þá varð til: “Samfélag okkar á að
heita lýðræðislegt en almenningur er ekki
fær um að krefjast skýringa á því sem
hann skilur ekki. Þekking sem í grund-
vallaratriðum á að vera á allra vitorði er í
rauninni óaðgengileg flestum.”J
Frá því á dögum stúdentabyltingar-
innar og Víetnamstríðsins hefur hrikt í
undirstöðum framfaratrúarinnar, ekki
hvað síst í Bandaríkjunum. Efahyggjan
hefur leitt til þess að vísindamönnum,
læknum og tæknifrömuðum er ekki
lengur treyst. Langt fram eftir sjöunda
áratugnum létu vísindasagnfræðingar
yfirleitt staðar numið um aldamótin 1800.
Þótt hroðaverk frönsku byltíngarinnar
sýndu að framfarir væru blendið hugtak
sást þess ekki merki í sagnaritun þessara
ára. Þegar vísindasagnfræðingar hófii að
fikra sig nær nútímanum varð þeim star-
sýnt á tilurð rannsóknastofa í efnaffæði,
eðlisffæði og lífeðlisffæði og vöxt háskóla
sem tengdist vexti þjóðríkja og heims-
valdakapphlaupinu sem náði hámarki í
fýrri heimsstyijöldinni.
Helsti frumkvöðull vísindasögu var
Belginn George Sarton sem flúði Evrópu
í heimsstyijöldinni fýrri og fluttist vestur
um haf til Bandaríkjanna. Hann batt
vonir við alþjóðahyggju og vísindin áttu
að vera grundvöllur nýrrar nrannúðar-
stefnu. Hann trúði því líka að eining ríkti
innan vísindanna og þau væru einnar
gerðar. Hann átti því tímabundið samleið
með eðlisfræðingum á borð við Albert
Einstein sem leitaði sameiningar innan
eðlisfræðinnar ævilangt og var friðarsinni á
þessum ámm. Ognir seinna stríðs höfðu
mikil áhrif á þá báða og lét Sarton
áhyggjur sínar í ljós á frmmta áratugnum
í tímaritinu lsis sem er helsta málgagnið í
vísindasögu.5
Meðan visindasagan sleit barnskónum
á eftirstríðsámnum var skipbroti mann-
úðarstefnu Sartons gefinn lítill gaumur af
fýrstu kynslóð atvinnumanna meðal
vísindasagnfræðinga. Efahyggjan sem nú
ríkir og framfaragagnrýnin em eins
konar síðbúið ffamhald á hugleiðingum
Sartons. Hins vegar hefur sú skoðun hans
að eining ríki innan vísindanna beðið var-
anlegt skipbrot. Vaxandi áhugi á sögu
tilrauna í eðlisffæði, efnaffæði og lífffæði
og tílkonra sameindalífifæði hefúr stuðlað
að því að óreiðu og fjölbreytni er gefinn
meiri gaumur i vísindasögu en þegar
kenningar og eðlisffæði réðu þar ríkjum.
Vegur félagsffæði hefur því vaxið á
kostnað heimspeki og mannffæðisveiflan i
vísindasögu ber vott um þessa breyt-
ingu.6
Jafnffamt því sem jafnræði er orðið á
milli kenningasmiða og tilraunamanna i
vísindasögu hefiir félagssögu vaxið ás-
megin. Þröngir stéttarhagsmunir og
gildismat er greypt í innviði mennta-
stofnana og vísindasamfélaga. Konur og
minnihlutahópar eiga þar erfitt upp-
dráttar, ekki var örgrannt um að yfir-
burðir hvíta kynþáttarins ættu þar
talsmenn áður fýrr, svo ekki sé minnst á
ógnvekjandi störf líffræðinga og lækna í
Auschwitz og annars staðar í Þriðja rík-
inu. Hugmyndaffæði vísindanna á erfitt
með að útskýra “afbrigðilega” hegðun af
þessu tagi og því hafa sögurannsóknir
grafið undan trúnni á vísindin líkt og
rannsóknir á biblíunni drógu úr áhrifa-
mætti kristninnar á 18. og 19. öld.
Saga þróunarkenningarinnar sýnir að
hugmyndafræði getur haft jákvæð áhrif í
vísindastarfi. Robert Malthus gagnrýndi
með bölsýnislegri kenningu um veldis-
vöxt líffíkisins og takmarkað fæðuffamboð
bjartsýna franrfaratrú upplýsingarstefn-
unnar. Charles Darwin greip fegins
hendi neikvæða kenningu Malthusar,
breytti fonnerkjum hennar og gerði úr
henni fagurt og skapandi afl. Auk
hugmyndasögu þarf við rannsóknir á
sögu þróunarkenningarinnar að leita
fanga í jarðffæðisögu, sögu rannsóknar-
ferða til fjarlægra landa og bókmennta-
sögu, því Darwin var vel ritfær.7 Hann
kornst svo að orði í Uppnma tegundanna
(1859):
Það er athyglisvert að íhuga gróðri vax-
inn árbakka, klæddan plöntum af
nrargvíslegum gerðum, með fúglum
syngjandi í rannum, með ýmsum
skordýrum flögrandi um, og með
möðkum skríðandi í rökum jarð-
veginum, og að hugsa sér að þessi
vandvirknislega smíðuðu lífsform, svo
ólík hvert öðra, og samt háð hvert
öðru á svo flókinn hátt, hafi öll orðið
til með lögmálum sem ríkja í kringum
okkur.8
Það er sláandi að bera lýsingu Darwins
saman við náttúrusýn seinustu áratuga í
verkum þýska málarans Anselms Kiefer
eða rússneska kvikmyndaleikstjórans
Andreis Tarkovsky. Þar birtist ekki
ímynd fijósamrar náttúra heldur verald-
ar sem hefúr verið eyðilögð eða ógnað í
hamförum kjamorkustyijaldar.
Togstreita bjartsýni og svartsýni
kemur vel fram í nýlegri bók eftir
Thomas P. Hughes. Henni lýkur á kafla
um hugsuði sem hafa gagnrýnt bhnda
tæknitrú og eyðingarmátt tækninnar.9
Aður hafði Hughes sknfað tímamótaverk
um rafvæðingu á Vesturlöndum sem varð
þess valdandi að tilraunavakningin í
vísindasögu fékk byr undir báða vængi. I
bókinni kemur skýrt ffarn hvað gangur
rafvæðingar er gjörólíkur i mismunandi
þjóðlöndum, og þar af leiðandi villandi að
gera ráð fýrir tæknilegri nauðhyggju í
framvindu sögunnar.10
Saga rafvæðingar er saga stjómmála.
Lenín taldi að bandarísk tækni og raf-
væðing ásamt sameignarstefnunni yrði
undiistaða ffamtíðarríkisins.11 Kraft-
birtingarhljómur gjöfullar náttúru,
rafmagns og sósíalisma endurómaði í
verkum Halldórs Laxness, t.d. í Alþýðu-
bókinni: “A þessari jörð þarf nefnilega
ekkert að spara. Guð hefúr ekki aðeins
gefið oss alt, heldur einnig gnægðir als.
Hið eina sem oss vantar á þessari jörð er
32 SAGNIR