Sagnir - 01.06.1993, Blaðsíða 58

töflu 2. I þeim tilvikum hefur skortur á
jarðnæði ekki komið í veg fyrir giftingu.
Foreldrar þessara bama em því athyglis-
verðir fýrir þá meginspumingu rann-
sóknarinnar hvort óskilgetni hafi aukist
vegna breyttra viðhorfa til bameigna
utan hjónabands.8 Alls átti 71 kona 101
bam með húsbændum sínum, þar af
vom 57 ókvæntir en 14 vom kvæntir
menn. Tafla 3 sýnir að afdrif hópanna
tveggja vom ólík. I fýrri hópnum vom
bamsfeðumir ókvæntir og ríflega helm-
ingur þeirra kvæntist bamsmæðmm
sínum síðar. Stundum sama ár og bam
fæddist en oft ekki fýrr en mörgum
ámm seinna og þá höfðu jafnvel fleiri
böm htið dagsins ljós. Þar að auki var
fjórðungur paranna í sambúð i það
minnsta 10 ár, og flest öll til dauðadags.
Sú staðreynd að 82% þessara kvenna
bjuggu með bamsfeðrum sínum bendir til
þess að samfelagið hafi Htið á samböndin
sem góð og gild og þó svo að meirihlut-
inn hafi síðar giftst, var enginn asi á að
komast í hjónaband. Þessar niðurstöður
styrkja mjög tilgátur um mildari viðhorf
til barneigna utan hjónabands væm
foreldrarnir í föstu sambandi. Flest
bendir því til þess að óvigð sambúð hafi
verið látin óáreitt því bamsfeðumir vom í
þessum tilfellum bændur og því líklegri
til að geta framfleytt bömum sínum
fremur en þeir sem jarðnæðislausir vom.
Sveitastjómir hafa jafnvel litið það mildari
augum vegna minni hættu á að bömin
fæm á sveit, en um það verður fjallað síðar.
Vel getur verið að fólk hafi þurft að slá
giftingu á frest þar til því áskotnaðist jarð-
næði en það á augljóslega ekki við um
þennan hóp. Frásögn af tveimur konum
færir okkur nær aðstæðum þeirra: Þóra
Þorsteinsdóttir var húskona á Saurbæ
árið 1887 þegar hún ól bam með Þórði
Erlendssyni vinnumanni á bænum, en
þau vom trúlofuð. Næst sést til þeirra í
kirkjubókum tveimur árum seinna þeg-
ar annað bam þeirra fæðist en þá er Þórð-
ur orðinn bóndi á Glannastöðum en Þóra
er skráð bústýra hans. Þau höfðu því
komist yfir jörð en gengu ekki í hjóna-
band fýrr en árið 1892 eftir að þriðja bam
þeirra hafði fæðst.
Dapurlegri sögu sambýlisfólks er að
fmna í kirkjubók Holtssóknar. Þau Ket-
ill Jónsson bóndi á Syðri-Kvíhólma og
Geirdís Amadóttir bústýra hans eignuð-
ust fimm börn á ámnum 1873 - 1881.
Geirdís var um þrítugt þegar hún gekk
með fimmta bamið en um það leyti
dmkknaði Ketill úti fýrir Vestmanna-
eyjunt. Geirdís sat því ein uppi með
smáböm sem hún gat ekki framfleytt.
Eitt bamanna hafði dáið úr bamaveiki en
af þeim fjórum sem lifðu urðu tvö niður-
setningar, eitt var tekið í fóstur en
Geirdís var hjá foreldrum sínum með
eina dótturina um tíma en varð síðar
vinnukona i Vestmannaeyjum.
Þessar sögur sýna okkur að skráð hlut-
fall óskilgetni á 19. öld segi ekki alla
söguna um sambúðarform foreldranna
fremur en nú. Niðurstöður rannsókna í
Svíþjóð ber að sama bmnni. Þar var
algengt að foreldrar létu sér nægja að trú-
lofast þegar barn var í vændum. I sókn
einni i Stokkhólmi bjuggu 43% þeirra
para saman sem létu lýsa með sér árið
1872.'' í sókn í dreifbýli Svíþjóðar um
miðja 19. öldina var þriðjungur kvenna
sem gengu í hjónaband barnshafandi og
giftust þær á þeim árstíma sem flest
brúðkaup fóm fram en flýttu því ekki til
að leyna þunguninni. I annarri sókn, á
seinni hluta aldarinnar, var sjaldgæfara að
brúðimar væm bamshafandi en við nánari
athugun kom í ljós að þriðjungur þeirra
átti barn fýrir.Rannsóknir á 22 sókn-
um á Islandi á fýrri hluta 19. aldar sýna
að fimmtu hver brúðhjón áttu böm
saman fýrir hjónaband. A sama tima var
algengt að brúðir væm með bami við gift-
ingu og oftast gengu þær í hjónaband á
þeim tíma sem var vinsælastur til
giftinga."
Almannarómur
Nú hefúr verið sýnt ffam á að óvígð sam-
búð tíðkaðist á seinni hluta 19. aldar. En
hvemig augum var það litið af samsveit-
ungum hjónaleysanna? Slikra viðhorfa er
helst að leita í ævisögum en sú leit er
tímafrek og bauð Þjóðháttadeild Þjóð-
minjasafns Islands upp á fljótlegri leið.
Þar er að finna svör við spumingaskrám
um lifnaðarhætti og siðvenjur Islendinga
fýrr á tímum. I einni slíkri skrá er spurt
um viðhorf til bameigna utan hjóna-
bands. Taka verður rillit til þess að það
fólk sem þetta skrifar hefur upplifað
miklar breytingar á samfélaginu og að
viðhorf í dag geta brenglað minninguna
um viðhorf í upphafi aldarinnar. Þó má
ætla að þau siðferðisviðhorf sem fólk elst
upp við breytíst lítið með aldrinum sér-
staklega þegar það er haft í huga að flest
af þessu fólki var á sjötugs- eða áttræðis-
aldri þegar hin svokallaða kynlífsbylting
7. áratugarins átti sér stað. Viðhorfin sem
sagt er frá miðast þó við upphaf 20. aldar
og koma úr flestum sýslum landsins.12
Flestir aðspurðra virðast ekki hafá litið á
böm fólks í óvigðri sambúð sem lausa-
leiksböm. Kona fædd í Strandasýslu um
aldamórin, orðaði þetta svo:
Ef fólk bjó saman ógift [og] eignaðist
bam var það tahð í lagi. Eg held að hafi
verið htíð á shka sambúð sem eins
konar hjónaband ef það hélt áfram að
búa saman. ... Stúlkur sem eignuðust
böm í lausaleik áttu á hættu að verða
útskúfaðar.'3
Svörin benda til þess að óvígð sambúð hafi
notið samþykkis samfélagsins þó hjóna-
band hafi verið tahð betra." Aðeins einn
áhtur sambúð hafa verið htna illu auga og
kona fædd 1894 í Dalasýslu segir
einungis frá sínum persónulegu viðhorf-
um og telur samhfi kynjanna siðferðislega
rangt utan hjónabands.15 Annað er uppi á
teningnum hvað varðar þær konur sem
eignuðust böm án þess að vera í föstu
sambandi við bamsföðurinn. Þær áttu
erfiðara uppdráttar og sumar hðu mikið
fýrir en aðrar sluppu nær alveg við kjafta-
gang og niðurlægingu. Þrátt fýrir það telja
flestír að þær hafá haft jafngóða giftíngar-
möguleika og aðrar stúlkur. Sárafair
töldu giftingarmöguleika þeirra slæma
og að þær hafi þurft að taka þeim manni
sem vildi þær ef þá einhver liti við þeim.
Karl einn gat þess sérstaklega að stúlkur
hafi ekki liðið fýrir bameignir utan
hjónabands, svo framarlega sem börnin
urðu ekki of mörg og feðumir töldust
ekki til ógæfumanna.16
Ógæfunnar hórkarlar
Hver urðu afdrif vinnukvenna sem urðu
óléttar af völdum kvæntra húsbænda?
Eins og sjá má í töflu 3 giftust tvær hús-
bændum sínum síðar og ein var í sambúð
með honum. Tvær giftust öðmm en
helmingur kvennanna dóu ógiftar. Það
þarf ekki að vera til vitnis um það að
konumar hafi ekki komist i hjónaband
vegna þess að þær hafi “fallið”, því í
annarri rannsókn minni á konum sem
áttu böm með kvæntum mönnum, kom
í ljós að margar af þeim sem dóu ógiftar
56 SAGNIR