Sagnir - 01.06.1993, Page 53

og haldið og sér eignað eftir því, sem
eg má fremst með lögum.2'1
Þessi dómur var harður og margt við
hann athyglisvert. I fyrsta lagi var hann
kveðinn upp vegna brota sem framin
höfðu verið 19 ámm áður og hafði ekki
þótt ástæða til að dæma fýrir þá. Einnig
má benda á að hann var ekki kveðinn
upp samkvæmt réttarvenjum. Yfirleitt
kvaddi dómarinn 6, 12 eða jafnvel 24
menn til dóms með sér; en hér var Einar
einn í dómarasæti. Þetta bendir til að
hann hafi gert þetta í umboði konungs.
Guðmundur virðist hafa brotið af sér
gagnvart kónginum sjálfum.2'1
Hvert var þá brot Guðmundar? Hvað
olli því að ríkasti maður landsins var
dæmdur útlægur óbótamaður? Ein skýr-
ing er sú að hér hafi verið framfýlgt nýrri
stefnu í réttarfarsmálum, stefnu sem
mótuð var í réttarbótum Kristófers
konungs og birtist fjórum árum síðar i
Lönguréttarbót, árið 1450. í annarri
grein hennar segir :
Hér með afleggjum vér með þessu
voru opnu bréfi alla ósiðu og upp-
hlaup, missætti, óspekt, gripdeild, rán
og reyfaraskap og viðurlíkt ofurveldi
sem hér til um hrið hjá yður hefur
verið haft og iðkað og sérdeilis niður
leggjum vér og forbjóðum ómögulega
yfirreið og ómak sem nú hefúr plagast
á Islandi, hver að ómögulega hefur
þvingað, útannað og fordjarfað vora
þegna og almúga alls landsins.25
Hér er verið að visa til norðurreiðar Guð-
mundar ríka. Svoleiðis hegðun hafði við-
gengist á tímum veiks konungsvalds en
Knstófer konungur hafði einsett sér að
stöðva þess háttar framferði. Kannski
hefúr hinn máttugi Guðmundur Arason
átt að vera öðrum víti til vamaðar.
En brot Guðmundar gegn kónginum
kann að hafá verið annais eðlis og alvar-
legra en að kúga bændur. Hér er að sjálf-
sögðu vísað til hugmynda Amórs Sigur-
jónssonar um viðskipti Guðmundar við
Englendinga. Ef til vill fólst landráðasök
hans í þeim viðskipmm. Alþjóðapólitíkin
blandaðist víða inn í Islandssöguna á
fimmtándu öld þegar Danakonungur
barðist gegn umsvifum Englendinga við
landið. Með viðskiptum sínum við
Englendinga veðjaði Guðmundur Arason
a rangan hest í þeirri baráttu og hann
fékk að gjalda þess þegar konungur
styrkti stöðu sína á ný.
Auðvelt er að geta sér til um hvað það
var sem hvatti þá Einar og Bjöm til að
leggja til atlögu við mág sinn, svipta
hann eigum sínum og gera hann land-
rækan. Hér vom mikil völd og fjármun-
ir í húfi, sem þeir bræður hafa ágimst,
eins harðdrægir fjáraflamenn og þeir
vom. Að mati Bjöms Þorsteinssonar
gerðist Einar Þorleifsson stuðningsmaður
konungsins gagngert til að geta hnekkt
veldi Guðmundar.26
Guðmundur Arason hélt nú til
Danmerkur á fund Kristófers konungs
og tókst að ná samningum við kónginn.
Honum var gert að greiða ríflega sekt í
enskum peningum, 400 nobila, og fengi
hann þá að halda eigum sínum. Síðan hélt
hann úr kóngsins ranni en jafnframt
hvarf hann af sjónarsviði sögunnar því að
ekkert spurðist til hans eftir það. Mun
hann hafa ætlað að leita til vina sinna á
Englandi um fjárhagsaðstoð en ekki er
ljóst hvers vegna hann sneri aldrei aftur.
Hvarf Guðmundar ríka er ráðgáta sem
seint verður leyst. Stjómvöld biðu þó enn
um sinn endurkomu hans; sennilega
hefur konungurinn vænst þess að
Guðmundur myndi innan tíðar snúa afúir
frá Englandi. Hafi svo verið brást sú von.
Á meðan var Einari Þorleifssyni
fengin umsjón eignanna. Hann lést i
árslok 1452 og vom þær síðan í umsjón
Bjöms bróður hans. Hirtu þeir bræður
allar tekjur af þessum eigum en ekki er
vitað til þess að þeir hafi greitt gjöld af
þeim.27 Nýir aðilar höfðu tekið völdin á
Islandi. Völd Þorleifssona vom ekki
byggð á viðskiptum við Englendinga; þeir
studdust við kónginn og fýlgdu honum í
einu og öllu.
„Rúði hann og ruplaði”
Eftir að Guðmundur ríki hvarf af sjónar-
sviðinu stóð Bjöm Þorleifsson með
pálmann í höndunum. Eins og áður er
rakið var hann kominn af mikilli valda-
og eignaætt og ekki er hægt að segja
annað en að hann hafi hlotið gott vega-
nesti fýrir lífsbaráttuna. Þegar hann var
ungur maður gaf amma hans, Solveig
Þorsteinsdóttir, honum Vatnsfjörð.28 Um
svipað leyti var honum einnig gefin jörð-
in Vatnsdalur í Rauðasandshreppi.29 Ljóst
er að mikils hefúr verið vænst af þessum
unga manni. Hér kemur fram eitt af því
sem átti eftir að einkenna Bjöm, sem sé
miklir hæfileikar hans til að afla sér fjár
með einum eða öðmm hætti. Eignasöfnun
Bjöms hélt áfram en þar skipti mestu
máh að hann náði forræði yfir eignum
Guðmundar Arasonar. Aðrir urðu til að
gera tilkall til þessara eigna en þeirri
baráttu lauk með fullum sigri Bjöms.
Sumarið 1462 greiddi hann kónginum
þá 400 nobila sem Guðmundur hafði átt
að greiða 1446 og fekk eftir það óskoraðan
ráðstöfunarrétt yfir öllum eignum
Guðmundar.”
Bjöm hefur ekki verið minni yfir-
gangsmaður en Guðmundur. Árið 1448
var honum falin umsjón með Skálholts-
stað sem hann hafði næstu árin. Þetta vald
sitt misnotaði hann gersamlega og hegðaði
sér eins og versti ribbaldi. Er sagt að
hann hafi gjört „sér dælt við Skálholts
stað, tók undir sig stólinn og hans eigur,
... enn rúði hann og ruplaði eftir gimd
sinni”.11 Enn fremur er sagt að Bjöm og
Þorleifur, sonur hans, hafi farið offari
bæði í Skálholti og að klaustrinu á Helga-
felli, eytt og spennt peningum staðanna.12
Gaf Heinrekur erkibiskup í Niðarósi
Gottskálk biskupi „fulla makt til að reka
Bjöm burt af Skálholti, og krefja af
honum reikningskap allrar rentu og inn-
tektar Skálholts kirkju frá því Goðsvin
biskup dó, en sé Björn mótþróanlegur
þessu í nokkm, þá skuli Gottskálk
biskup bannfæra (hann).”11 Þrátt fýrir
ávítur erkibiskupsins í Niðarósi virðist
Bjöm ekki hafa glatað konungshylli og
hann komst fljótt aftur í náðina hjá Gott-
skálki Hólabiskupi. Hann hefur senni-
lega verið einn af forvígismönnum
Lönguréttarbótar ásamt Torfa hirðstjóra
Arasyni og á allan hátt reyndi hann að
gera veg kóngsins sem mestan hér á
landi. Nýtti Björn hylli konungs til að
sanka að sér völdum. Hann varð hirðstjóri
á öllu landinu eftir lát Torfa Arasonar
1459 og hafði áður haft hirðstjóm i hluta
landsins. Sama ár vann danska konungs-
valdið lokasigur á sjálfstæðisbrölti
innlendra ráðamanna þegar Teitur
Gunnlaugsson, seinastur íslenskra höfð-
ingja, lofaði Bimi með handabandi að við-
urkenna Kristján I „fýrir sinn réttan
Noregs kóng.”14
Veldi Bjöms náði hámarki eftir að
hann náði endanlega undir sig eigum
Guðmundar ríka 1462. Jarðasöfnun hans
færðist i aukana og hann varð alls ráðandi
SAGNIR 51