Sagnir - 01.06.1993, Page 64

jafnframt að missa ítök í sóknarbömum
sínum. Kirkjusókn minnkaði og verald-
legt vald presta var aftekið með lögum.
A umræddum tíma var fatækt
landlæg og bann yfirvalda við öreigagift-
ingum hafði áhrif á aukna óskilgetni á
áttunda og níunda áratug 19. aldar. En
nú vitum við að fleira lá að baki, hugsun-
arháttur var að breytast. Fjölgun óskil-
getinna barna á nítjándu öld er öðmm
þræði orsök hugarfirsbreytingar sem ofli
því að á Islandi er lítill greinarmunur
gerður á því hvort bam fæðist innan eða
utan vébanda hjónabands.
Tilvísanir
1 T.d. Gísli Gunnarsson: Fertility and Nuptiality in Iceland’s Demographic History.
Lund 1980, 21 og Inga Huld Hákonardóttir: Fjarri hlýju hjónascengur. Öðruvísi ís-
landssaga. Rv. 1992, 272.
2 Gísli Agúst Gunnlaugsson: Því dœmist rétt að vera. Ajhrot, refsingar og i(slenskt samfé-
lag á síðari hluta 19. aldar. Rv. 1991, 41, (Ritsafn sagnfræðistofnunnar 28).
3 Rangárvallasýsla. Sýslu- og sóknarlýsingar Hins íslenzka bókmenntafélags 1839-1845,
1856 og 1872-1873. Rv. 1968, 37 og 101.
Byggðir Borgafjarðar II. Borgarfjarðarsýsla og Akranes. Utg. Bjami Guðráðsson og
Björk Ingimundardóttir. Búnaðarsamband Borgarfjarðar 1989, 9.
Kristleifur Þorsteinsson: Úr byggðum Borgarfjarðar II. Þórður Krisdeifsson bjó til
prentunnar. Rv. 1972, 125-132. Sóknarlýsingar Vestfjarða. II. ísajjarðar- og
Strandasýslur. Rv. 1952, 197.
4 Tölfrceðihandbók 1984. Hagskýrslur íslands 11,82. Rv. 1984, Manntal 1860, Mann-
tal 1870, Manntal 1880, Manntal 1890, Manntal 1901, Manntal 1910, Manntal
1920, Mantital 1930 og Manntal 1940. Tafla II.2, 12-13. Óprentaðar heimildir á
Þjóðskjalasafni Islands. Prestþjónustubækur. V. Rangárvallaprófastsdæmi. 2. Holt
undir Eyjafjöllum 1851-1883 og 1884-1918. 5. Breiðabólsstaður í Fljótshlíð 1836-
1890 og 1891-1934. VIII. Borgarfjarðarprófastsdæmi. 1. Saurbær á Hvalfjarðar-
strönd 1844-1888 og 1889-1911. 7. Reykholt 1843-1886 og 1887-1942. XIV.
Norður-ísafjarðarsýslu. 7. Staður í Aðalvík 1853-1903.
5 Upplýsingar um bameignir utan hjónabands og afdrif foreldra þeirra er að finna í
óprentuðum heimildum í Þjóðskjalasafni íslands:
Manntal 1860, Manntal 1870, Manntal 1880, Manntal 1890, Manntal 1901,
Manntal 1910, Manntal 1920, Manntal 1930 og Manntal 1940.
Prestsþjónustubækur: V. Rangárvallaprófastsdæmi: 2. Holt undir Eyjafjöllum
1851-1183 og 1884-1918. 5. Breiðabólsstaður í Fljótshlíð 1836-1890 og 1891-
1934. - VI. Ámesprófastsdæmi: 17 Arnarbæli 1880-1914. - VIII. Borgarfjarðar-
prófastsdæmi: 1. Saurbær á Hvalfjarðarströnd 1844-1888 og 1889-1911. 7.
Reykholt 1843-1886 og 1887-1942. - IX. Mýraprófastsdæmi. 4. Borg á Mýmm
1887-1924. - XIV. Norður - ísafjarðarprófástsdæmi. 7. Staður í Aðalvík 1853-
1903.
Sóknarmannatöl: V. Rangárvallaprófastsdæmi: 1. Eyvindarhólar undir Eyjafjöll-
um 1889-1907. 2. Holt undir Eyjafjöllum 1851-1887 og 1888-1905. 5. Breiða-
bólstaður í Fljótshlíð 1892-1904. - VIII. Borgarfjarðarprófastsdæmi: 1. Saurbær á
Hvalfjarðarströnd 1843-1872, 1888-1897 og 1897-1903. 7. Reykholt 1867-1893
og 1894-1914. - XIV. Norður - ísafjarðarprófastsdæmi: 7. Staður í Aðalvík 1878-
1884.
6 Oprentaðar heimildir á Þjóðskjalasafni Islands. Prestþjónustubækur. V. Rangár-
vallaprófastsdæmi. 2. Holt undir EyjafjöUum 1851-1883 og 1884-1918. 5.
Breiðabólsstaður í Fljótshlíð 1836-1890 og 1891-1934. VIII. Borgarfjarðarprófasts-
dæmi. 1. Saurbær á Hvalfjarðarströnd 1844-1888 og 1889-1911. 7. Reykholt
1843-1886 og 1887-1942. XIV. Norður-ísafjarðarprófástsdæmi. 7. Staður í Aðal-
vík 1853-1903.
7 Aðeins hafá verið könnuð afdrif kvenna sem áttu böm utan hjónabands með hús-
bændum sínum, kvæntum sem ókvæntum, og þeirra sem giftust bamsfoður sín-
um innan sóknarinnar. Um afdrif annarra kvenna, sem em rúmlega 200 talsins
er ekki hægt að álykta. I þeim hópi em vinnukonur sem áttu böm með bændum
á öðmm bæjum, vinnukonur sem áttu böm með vinnumönnum og konur sem
stóðu fyrir búi og áttu böm með vinnumönnum eða bændum. Þessi rannsókn
leyfir því aðeins fullyrðingar um tæplega helming kvennanna sem eignuðust óskil-
getin börn í sóknunum fimm á ámnum 1861-1900.
8 Óprentaðar heimildir á Þjóðskjalasafni íslands.Manntal 1860, Manntal 1870,
Manntal 1880, Manntal 1890, Manntal 1901, Manntal 1910, Manntal 1920,
Manntal 1930 og Manntal 1940. Prestþjónustubækur: V. Rangárvallaprófasts-
dæmi. 2. Holt undir Eyjafjöllum 1851-1883 og 1884-1918. 5. Breiðabólsstaður í
Fljótshlíð 1836-1890 og 1891-1934. VIII. Borgarfjarðarprófastsdæmi. 1. Saurbær
á Hvalfjarðarströnd 1844-1888 og 1889-1911. 7. Reykholt 1843-1886 og 1887-
1942. IX. Mýraprófastsdæmi. 4. Borg á Mýmm 1887-1924. XIV. Norður-ísa-
fjarðarprófastsdæmi. 7. Staður í Aðalvík 1853-1903. Sóknarmannatöl: V. Rangár-
vallaprófastsdæmi. 2. Holt undir Eyjafjöllum 1851-1887 og 1888-1905. 5.
Breiðabólsstaður í Fljótshlíð 1892-1904. VIII. Borgarfjarðarprófastsdæmi. 1. Saur-
bær á Hvalfjarðarströnd. 1843-1872, 1888-1897 og 1897-1903. 7. Reykholt
1867-1893 og 1894-1914. XIV. Norður-ísafjarðarprófástsdæmi. 7. Staður í Aðal-
vík 1878-1884.
9 Margareta R. Matovic: “Illegitimacy and Marriage in Stockholm in the ninet-
eenth century”. I Laslett, P. et al. (ritstj.): Bastardy attd its Comparative History.
London 1980, 336 og341.
10 Ann-Sofie Kálvemark: “Illegitimacy and marriage in three Swedish parishes in
the nineteenth century”. I Laslett, P. et al. (ritstj.): Bastardy and its Comparative
History. London 1980, 333 og 335.
11 Már Jónsson: “Ofbráðar bameignir á fýrri hluta 19. aldar”. Sagtxir, tímarit um sögu-
leg efni. 13 (1992), 64-67.
12 Þjóðháttadeild Þjóðminjasafhs Islands: Lifnaðarhcettir i þéttbýli. IV. Fjölskylduhcettir.
Spumingaskrá nr. 55. Rv. maí 1983. Svör nr. 5430, 6238, 6253, 6313, 6354,
6365, 6367, 6368, 6369, 6370, 6371, 6372, 6383, 6437, 6805, 7356, 8137,
8145 og 8250.
13 Þjóðháttadeild svar nr. 6367.
14 þjóðháttadeild svör nr. 8145, 6367, 6368, 6369, 7356, 6372, 6253, 6371 og
6370.
15 Þjóðháttadeild svör nr. 6238 og 6366.
16 Þjóðháttadeild svör nr. 6371, 6367, 6365, 6370, 6369, 8145, 6805, 6253, 6437,
6354 og 6238.
17 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir: „Satttiar sögur. “ Óskilgetni og viðhorf almetinitigs til
bameigna utan hjónabands á seinni liluta 19. aldar. September 1992. Óprentuð
B.A.-ritgerð á lestrarsal Háskólabókasafns, 16.
18 Árin 1891-95 var meðalaldur brúða 28,2 ár og árin 1896-1900 27,5 ár. Tölfræði-
handbók 1984. tafla 11-27 bls. 40.
19 Tíðitidi frá Alþingi íslendinga 1867, 1, 638.
20 Lovsamlingfor Island XX. Kh. 1887, 214.
21 Davíð Þór Björgvinsson: “Áhrif upplýsingarinnar á íslenska refsilöggjöf. (Inn-
gangur að athugun)”. Úlfljótur 36 (1983), nr. 1, 11.
22 Lovsamlingfor Islatid VII. Kh. 1857, 196-200.
23 Gísh Ágúst Gunnlaugsson: Því dæmist rétt að vera, 36 og Lovsamling for Islatid
XI. Kh. 1863, 166-167.
24 Davíð Þór Björgvinsson: Árif upplýsingarinnar á íslenska refsilöggjöf, 13.
25 J. A. Sharpe: Crime iti Early Modem England 1550-1750. London 1984, 4 og 6.
26 Ástæðan fyrir því að ekki er notast við héraðsdómsbækur þeirra sýslna sem tölfræði-
úttektin var gerð úr er sú að þær em mun erfiðari í notkun. Dómabækumar em
handskrifaðar og vantar efnisyfirlit og því kostar mikla vinnu að fletta í gegnum
þær. Landsyfirréttardómar em hins vegar prentaðir og hafa atriðisorðaskrá og því
er auðvelt að rannsaka einstaka málaflokka.
27 Hér er átt við mál sem vörðuðu framhjáhald sem leiddi til getnaðar eða bamsfæðing-
ar, en ekki sifjaspellsmál, meinbaugamál og fleira þess háttar.
28 Landsyfméttar- og hcestaréttardómar í islenzkutn tttálum 1802-1873. II. Rv. 1919-
1924, 354.
29 Landsyfirréttar- og hcestaréttardómar í íslenzkum tttálum 1802-1873. I. Rv. 1916-
1918, 51-52.
30 Gísfi Ágúst Gunnlaugsson: Því dæmist rétt að vera, 14.
31 Gísli Ágúst Gunnlaugsson: Því dæmist rétt að vera, 14.
32 Landsyfinéttar- og hcestaréttardómar t tslenzkum tnáluiti 1802-1873. VI. Rv. 1946-
1950, 11.
33 Landsyfinéttar- og hcestaréttardómar í íslenzkum máluttt 1802-1873. IX. Rv. 1965,
327.
34 Landsyfinéttar- og hcestaréttardómar í islenzkutn málutn 1802-1873. III. Rv. 1925-
1931,92.
35 Lovsamling for Island. VII, 308.
36 Landsyftnéttardömar og hcestaréttardómar í íslenzkum ntálutti I. 1875-1880. Rv.
1911, 325-327,330-333 og 336-337.
37 Landsyfinéttardómar og hcestaréttardómar í tslenzkum ntálutti VI. 1899-1903. Rv.
1904, 29-31.
38 Landsyfinéttar- og hcestaréttardómar í tslenzkum málum 1802-1873. IV. Rv. 1931-
1938, 117-118.
39 Pétur Pétursson: Church attd Social Chattge. A study of the Secularization Process itt
Iceland 1830-1930. Vanersborg 1983, 52.
40 Loftur Guttormsson: Berttska ungdótttur og uppeldi á einveldisöld. Tilraun til félags-
legrar og lýðfrceðilegrargreinittgar. Rv. 1983, 76. (Ritsafn Sagnfræðistofnunnar 10).
41 Pétur Pétursson: Church and Social Change, 65.
42 Pétur Pétursson: Church and Social Change, 73.
62 SAGNIR