Sagnir - 01.06.2001, Qupperneq 34

Drffa Kristín Þrastardóttir er fædd áriö 1976.
Hún útskrifaðist með BA próf f sagnfræði frá Háskóla íslands árið 2000.
Skreytingar og sköpunargleði
í handritum frá 18. öld
íslensk pappírshandrit frá 18. öld geyma fjöldann
allan af skreytingum og myndum sem fáir þekkja til.
Þessi handrit hafa að mestu leyti verið undanskilin í
umfjöllunum um svokallaðar lýsingar í handritum,
enda gjarnan bent á að þeirri listgrein hafi tekið að
hnigna á 15. og 16. öld og skreytingar handrita farið
að bera mjög svip af prentuðum bókum eftir að
prentöld gekk í garð.1 „Fra det 18. aarh. findes kun
lidt islandsk bogdekoration af særlig værdi og dog er
man blevet ved at afskrive, og man udstyrede de nye
haandskrifter med pyntelige begyndelsesbogstaver,
titelrammer m.m.“, segir Matthías Þórðarson í grein
um íslenska alþýðulist á 17. og 18. öld í Nordisk
kultur.1 Menn héldu vissulega áfram að skrifa og
skreyta handrit á 18. öld og við athugun á aðeins
litlu broti af þessum handritum, nánar tiltekið um
hálfu hundraði kvæðahandrita, komst ég að raun um
að ýmislegt forvitnilegt leyndist þar sem full ástæða
væri til að skoða nánar.3 Skreyttir upphafsstafir eru
algengustu skreytingar í þessum handritum, eins og
hinum eldri, og í þeim birtist munurinn á skreyt-
ingum miðaldahandrita og yngri handrita hvað
skýrast. Með því að kanna að hvaða leyti upphafs-
stafir 18. aldar handrita eru frábrugðnir upphafs-
stöfum eldri handrita og draga fram á hvern hátt
áhrif prentaðra bóka birtast í þeim, má betur gera sér grein fyrir
stöðu handritaskreytinga á 18. öld og um leið skoða bók-
menningu 18. aldar frá nokkuð óvenjulegu en forvitnilegu
sjónarhorni
Gamli rómanski stíllinn
Upphafsstafir eru stækkaðir stafir í upphafi efnisþátta handrita
sem þjóna fyrst og fremst því hlutverki að draga fram skil í text-
anum og auðvelda lestur og notkun handritanna. í þessum
tilgangi eru þeir að jafnaði ekki aðeins stækkaðir heldur einnig
dregnir með lit og gjarnan skreyttir og hafa þannig skreytigildi
auk hins hagnýta gildis. Það sem helst einkennir upphafsstafi í
miðaldahandritum er formfesta, regla og samræmi. Þeir sem
skreyttu handritin fylgdu fastmótuðum hefðum og notuðu sömu
skrautgerðirnar og formin aftur og aftur. Ákveðin stigskipun er
jafnan í hverju skreyttu handriti, þannig að stærri og skrautlegri
upphafsstafir eru við mikilvægustu textaskilin en minni og hóf-
legar skreyttir upphafsstafir við kaflaskil eða önnur minniháttar
skil í textanum. Mismunandi mörg millistig geta svo verið milli
stærstu og minnstu upphafsstafanna. Myndskreyttir sögustafir
eru veigamestu upphafsstafirnir en algengasta skreyting í upp-
hafsstöfum af stærri gerð er laufteinungur af rómanskri stílgerð,
sem vindur sig um stafaformin og hringast upp í einkennandi
spírala (sjá mynd). Hefðbundin skreyting í minni upphafs-
Upphafsstafur (I) með rómönskum
teinungi í Add 29 4to (grallaraupp-
skrift frá 1615).
Upphafsstafur (A) í Guðbrandsbiblíu.
Upphafsstafur (A) í NKS 139 a 4to (uppskrift sálma og and-
legra kvæða frá f. hl. 18. aldar).
32