Sagnir - 01.06.2001, Síða 39

sér í hugarlund að menn hafi notað (stór)gripahúð eða timbur-
hurð til að loka dyrum í þeirri vistarveru sem fjölskyldan dvaldi
einkum í og draga þannig úr hitatapinu yfir í aðra hluta húss-
ins. Auk heldur hafi hún dregið úr loftskiptum eftir mætti og því
ekki opnað útidyr nema brýna þörf bæri til. Þá var ónn gjarnan
kynntur á bæjum og þar var hann aðalhitagjafinn. Hann er
þekktur í torfbæjum hérlendis allt frá 15. öld en ónum fer fækk-
andi eftir því sem nær dregur 19. öld og þeir hverfa úr heim-
ildum skömmu eftir 1800.3 Það er furðuleg mótsögn við þá stað-
reynd að á 18. og 19. öld er veðurfarshiti í lágmarki hér á landi,
einna lægstur milli áranna 1860-1890.'' Hugsanlega á sér það
skýringu í almennu eldiviðarleysi, hafi eldsneyti skort þá í
stórum stíl. Síðast en ekki sízt hafa menn eflaust leitazt við að
klæða af sér kuldann.
Fimmtán gráóu innihiti naumur á hitaveitutíð
Allir hafa þessir þættir, og ef til vill fleiri, lagzt á eitt um að
koma hitanum í þær +15° C sem gengið er út frá hér að ofan.
Samt má ætla að oft hafi verið mikill barningur að ná því marki.
Sjálfsagt hafa fullfrískar manneskjur á góðum aldri staðið einna
bezt að vígi í því efni en börn og gamalmenni heldur höllum
fæti. Þar með er þó ekki öll sagan sögð. í öðru dæminu hér að
ofan er gert ráð fyrir 14 fullorðnum manneskjum á aðeins 24
fermetra fleti, þannig að hver einstaklingur hefur aðeins um 1,7
fermetra gólfrými. Þar er því þéttskipað, sennilega allir sitjandi
við iðju sína á kvöldvöku í baðstofu. Gólfflöturinn er ekki stór
eins og sést af því að ekki er óalgengt nú á tímum að tveggja
herbergja íbúðir séu 50-60 fermetrar. En 14 manns á 24 fer-
metra fleti gefa sýnilega miklu meiri varma af sér heldur en
hópur fimm einstaklinga, sem einnig er sýnt dæmi um. Fimm-
menningarnir hafa því að öðru jöfnu búið við miklu meiri kulda
og hafa jafnframt orðið að leggja mun harðar að sér við að
útvega sér nauðsynlegan viðbótarhita.
í þessu sambandi er nauðsynlegt að benda á, að +15° C inni-
hiti er tveimur stigum lægri en sá lágmarkshiti (+17° C) sem
hönnuðum er gert að miða við þegar nýtt íbúðarhúsnæði er
hannað nú á tímum. í ofanálag þætti sennilega flestum íslend-
ingum sá hiti naumt skammtaður á hitaveitutímum, þegar
algengur innihiti mun vera +20° til +25° C. Þau tvö grundvallar-
atriði mynda mikilvægan sjónarhól fyrir okkur nútímamenn, er
við virðum fyrir okkur þær aðstæður í húsnæðismálum sem áar
okkar bjuggu við. Með þær í huga getum við betur gert okkur í
hugarlund líðan, heilsu og lífsbjargarmöguleika þess fólks, er
mátti búa við hitastig innanhúss sem á vetrum var, löngum
stundum, frá því að vera (langt) innan við frostmark og misjafn-
lega langt í átt til þess sem við teljum viðunandi nú á tímum.
Eðlilegt er að reynt verði að rannsaka sambandið milli torf-
bæjanna sem fólkið bjó í, heilsu þess og lífaldurs. Hver var með-
alaldur fólksins og hvernig var heilsu þess háttað? Hvaða sjúk-
dómar hrjáðu það helzt? Hver áhrif hafði lágur innihiti á börn-
in? Átti hann sinn þátt í hinum mikla barnadauða? Og hver
áhrif hafði hann á eldra fólk sem stóð ekki jafn vel að vígi? Svo
að ekki sé talað um áhrifin á barnafjölskyldurnar, ung hjón með
mörg börn. Húsakynnin sem þjóðin býr við í dag, geta talizt
fullnægjandi vegna þess að þau eru rúmgóð og hlý, halda bæði
vatni og vindi og eru íbúunum heilsusamleg. Þau fullnægja með
öðrum orðum sagt þörfum fjölskyldnanna og heimilanna. Þessi
atriði einkenndu hins vegar ekki torfbæina gömlu og mældir á
sama kvarða hafa þeir því verið afar ófullnægjandi. Við mat á
því hve ófullncegjandi þeir voru í reynd er unnt að taka mið af
frásögnum þess fólks sem í bæjunum bjó. Einnig er hægt að
framkvæma vísindalegar rannsóknir í þeim bæjum sem uppi
standa. En jafnframt þessu má leggja til grundvallar byggingar-
efnarannsóknir í vísindalegum rannsóknastofnunum. Þær nið-
urstöður sem þannig fást, ættu að gera mönnum kleift að meta,
betur en áður, áhrif húsakostsins á líf og kjör fólks-
ins í landinu. Mikilvægt er að það verði gert, svo að
raunsönn mynd fáist af lífi þess og þeim aðstæðum,
sem það bjó við.
„Aumlegu húsakynnin setja á
oss... skrælingjamerkið."
Ófullnægjandi húsnæðisaðstæður í torfbæjunum
hljóta að hafa haft gífurleg áhrif í þjóðlífinu. Auðvelt
er að gera sér í hugarlund að þau lélegu híbýli sem
torfbærinn var, hafi dregið þrek úr fólki, stytt líf þess
að marki, valdið þó nokkru um takmarkaða fjölgun
landsmanna, bæði um lengri og skemmri tíma, og
torveldað bæði einstaklingum og almenningi að njóta
sín, í eigin þágu og þjóðarinnar. Guðmundur
Hannesson segir um torfbæinn í Skírni árið 1918 að
„húsakynnin hafi rík áhrif á allt líf þjóðarinnar, alla
hennar menningu. Ég veit dæmi þess að nú í frost-
unum síðastliðinn vetur var hitinn í baðstofunni á
einum sveitabæ 17° frost eða meira. Og þar voru ung
börn. Getur nokkur talið slíkt samboðið siðaðri
þjóð? Aumlegu húsakynnin setja á oss, framar öllu
öðru, skrælingjamerkið.“5 Dagný Heiðdal bendir á
að „ungbarnadauði var mjög mikill á 18. öldinni,
eða allt að 40%.“s Þá tók eldsneytisskortur alvarlega
að segja til sín hér á landi, „líkamshitinn tók við af
varma ofnsins.117
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson komust að
þeirri niðurstöðu á 18. öldinni að menn hefðu týnt
niður húsagerðarlist forfeðra sinna og því væri húsa-
gerð l^ikari en ella.8 Eitt dæmi um það, frá síðari
tímum, var, að undirstöður húsveggja (sökklar) voru
ekki alltaf nægilega traustar, þannig að hætta var á
að húsveggirnir skekktust og aflöguðust, til dæmis af
völdum vatns eða frosta sem og vegna frostskemmda
inni í þeim.9 Á tímum Eggerts og Bjarna, sem og
reyndar á undan og eftir, voru flestir bændur leigu-
liðar á jörðum. Eflaust hafa þeir orðið að láta það
sitja fyrir að greiða landsdrottnum sínum öll skyldug
afgjöld áður en þeir gátu lagt fé til viðhalds á húsum
sem ætla má að þeir hafi almennt orðið að snara út,
hafi þurft á því að halda. Þá hefur starfsorka einyrkj-
anna líka verið takmörkunum háð og líklegt að öflun
brýnustu lífsnauðsynja hafi verið látin sitja fyrir öllu
öðru. Ætla má að þetta hvorttveggja hafi leitt til
langvarandi vanrækslu á viðhaldi sem næsti leiguliði
á eftir hefur væntanlega orðið að taka við, ef til vill
án þess að fá mikið að gert. Þannig kunna híbýlin
smám saman að hafa farið versnandi. Og það hlýtur
að hafa komið niður á fjölskyldunum í (sífellt) verri
aðbúnaði og lakari heilsu. Þannig hefur myndazt
stórháskalegt ástand í húsnæðismálum þjóðarinnar,
sem líklegast er að hafi verið við lýði öldum saman.
Svo sem áður hefur verið greint frá er torfbær sá
sem hér er fjallað um, sýndarveruleiki sem hvergi er
til annars staðar en í tölvu Rannsóknastofnunar
byggingariðnaðarins. En hann byggist samt á til-
teknum vísindalegum forsendum sem þar hafa verið
sannreyndar við rannsóknir á hlutaðeigandi bygging-
arefnum. Hann stendur því fyrir sínu. Engu að síður
er ljóst að bæjarhúsin gömlu hafa vitaskuld verið
afar misjöfn í reynd, háð mörgum efnisþáttum og
raunverulegri uppbyggingu þeirra. Þannig eru mörg
atriði harla misjöfn, frá einum bæ til annars og milli
landshluta. Er því örðugt að „löggilda“ einhvern
37