Sagnir - 01.06.2001, Qupperneq 40

einn bæ sem hinn eina útvalda, er alhæfa megi um
og álykta út frá við mat á húsnæði íslendinga
um aldir. Hér er „tölvubærinn" þess vegna látinn
gegna því hlutverki, að því er grundvallaratriðin
(efnisþættina) varðar.
Búið var í torfbæjum fram á sjöunda
áratug 20. aldar
í upphafi þessarar ritsmíðar er greint frá heimild sem
taldi að íslenzki torfbærinn ætti rætur sínar að rekja
til torfhúsa þeirra sem byggð voru t.d. á Rogalandi
og Ogðum, í Noregi, Hjaltlandi og Orkneyjum, fyrir
landnámstíð á Islandi. En hvenær lauk sögu hans á
íslandi ? Árið 1910 voru torfbæir hérlendis 5354
talsins eða 52,4% allra íbúða hér á landi, þar af voru
þeir 73,5% (5040) allra íbúða í sveitum, 18,5% í
kauptúnum og 1,8% í kaupstöðum. Þeim fækkaði
síðan, hægt og sígandi. Árið 1920 voru þeir 44,5% af
öllum íbúðum í landinu og áratug síðar voru 27%
allra íbúða hérlendis úr torfi; þar af voru 50,8%
þeirra í sveitum, samtals 3493 talsins. Árið 1940
voru enn 11,3% allra íbúða úr torfi, þar af 1648 í
sveitum, 90 í kauptúnum og sex í kaupstöðum. Árið
1950 voru þeir enn ekki úr sögunni, því að þá bjuggu
íslendingar í 672 sveitahúsum úr torfi (af samtals
716 torfhúsum); þau voru 10,1% allra íbúða í
sveitum. Loks var enn búið í 234 torfbæjum í
sveitum árið 1960 sem voru 4,4% af öllum sveita-
íbúðum í landinu; í 14 slíkum í kauptúnum og sam-
tals voru torfbæirnir 1% af öllum íbúðum í landinu
það árið.10
Hvernig entust íslendingar svo lengi til að búa í
torfhúsum? Hví voru bændur svo fastheldnir á torf-
bæina? Hver áhrif hafði það og hverjar voru afleið-
ingarnar? Því verður ekki svarað í stuttu máli. Áttu
eldsneytisskorturinn, kuldinn í torfbæjunum og
barnadauðinn á 18. öld sinn þátt í að hleypa af stað
skriðu stórbreytinga í þjóðfélaginu? Jarðnæðisskort-
ur er talinn hafa átt stóran þátt í að fjöldi fólks flosn-
aði upp í sveitunum. Löngu tímabær endurnýjun á
húsakosti, sem landsmenn virðast hafa staðið ráða-
lausir frammi fyrir, kann einnig að hafa ýtt undir þá
þróun. Ef til vill hefur allt þetta átt nokkurn þátt í
miklum fólksflutningum íslendinga til Vesturheims
sem og flutningum fólks úr sveitunum á mölina. End-
urnýjun á húsakosti í sveitum á 20. öld hefur sýnilega
farið síðar af stað og gengið hægar en á mörgum
þéttbýlissvæðum við ströndina. Hefðu híbýli í sveit-
unum breytzt og batnað fyrr en ella, vegna áhrifa frá
íbúðarhúsum við sjávarsíðuna í meginlandsstíl, ef
fjármagn frá sjávarútvegi hefði fengið að safnazt þar
saman og þéttbýlismyndun komið þar til sögunnar
mun fyrr? Hver áhrif höfðu húsakynnin á meðalald-
ur manna og mannfjöldann með þjóðinni? Margar
slíkar spurningar bíða eftir svörum og víðtækar
ályktanir má eflaust draga af þeim, er þar að kemur.
Torfbærinn var ekki einangrað fyrirbæri, heldur
áhrifamikill hluti af heild og nátengdur þróun margra
annarra þjóðlífsþátta.
Höfundur þakkar Birni Marteinssyni, arkitekt og verkfræðingi hjá
Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins, fyrir mikilvæga aðstoð við
samningu þessarar greinar.
Tilvísanaskrá:
1 Gísli Gestsson, „Gröf í Öræfum.“ Árbók Fomleifafélagsms 1959, bls. 129.
2 Sörensson, Sören, Ensk-íslensk orðabók með alfræðilegu ívafi. Jóhann S. Hannesson bjó
til prentunar ásamt fleirum. Útgáfustaður óviss, 1984. í þessu riti er eitt vatt (watt) skil-
greint á þrjá vegu, meðal annars sem 1/746 úr hestafli.
3 Hörður Ágústsson, „Húsagerð á síðmiðöldum." Saga íslands IV. Ritstjóri Sigurður
Líndal. Reykjavík, 1989, bls. 261-300. Sjá bls. 272.
4 Sigurður Þórarinsson, „Sambúð lands og lýðs í ellefu aldir.“ Saga íslands I. Ritstjóri
Sigurður Líndal. Reykjavík, 1974, bls. 29-97. Sjá bls. 38.
5 Guðmundur Hannesson, „Byggingamálið. Húsagerð í sveitum.“ Skírnir 4. h. (1918),
bls. 278-292. Sjá bls. 278 og 279.
6 Dagný Heiðdal, „Þeir sem guðirnir elska deyja ungir.“ Sagnir, tímarit um söguleg efni
(1988), bls. 65-71. Sjá bls. 66.
7 Hörður Ágústsson, íslensk byggingararfleifð I. Ágrip af húsagerðarsögu 1750-1940.
Húsafriðunarnefnd ríkisins. Útgáfustaður óviss, 1998, bls. 33.
8 Eggert Ólafsson, Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um ferðir þeirra á
fslandi árin 1752-1757. Eggert Ólafsson samdi. l.bindi. Útgáfustaður óviss, 1974,
bls. 15.
9 Guðmundur Hannesson, „Byggingamálið. Húsagerð í sveirum“, bis. 286.
10 Flagskinna. Sögulegar hagtölur um ísland. Ritstjórar Guðmundur Jónsson og Magnús
S. Magnússon. Reykjavík, 1997, bls. 373.
38