Sagnir - 01.06.2001, Page 48

undi sumarið 1809, hafði skort nærfellt allar nauðsynjavörur
um alllangt skeið. Kaupmaðurinn á Arnarstapa hafði verið víðs-
fjarri landinu undanfarin tvö ár og engar nauðsynjar höfðu
borist í kaupstaðinn á þeim tíma. Það eina sem var fáanlegt
voru steinkol, salt og lítilsháttar af timbri. íbúarnir í nágrenni
við Arnarstapa höfðu neyðst til þess að kaupa nauðsynjar á
borð við færi og járn með miklum tilkostnaði í Ólafsvík.
Ástandið var því hið óvænlegasta að mati íbúanna. Hvað skorti
þá helst?
Thorlacius drakk t.d. í sig kjark og þrótt á erfiðis-
stundu úr „hálfflösku af messuvíni..." sem kaupmað-
urinn hafði fengið henni, „og saup...vænan
munnsopa úr henni...“.108
Séra Sæmundur Oddsson sá sig nauðbeygðan til
þess að rita biskupi sínum ,,[a]uðmjúk[a] fyrirspurn“
í september 1811 þar sem í óefni stefndi vegna skorts
á messuvíni:
Hver ráð á ég að hafa, minn elskuverðasti
herra biskup...þegar eg get hvorki fengið
messu- eða rauðavín handa þeim, sem til
altaris ganga? Prófastur minn...leiddi í tal við
mig um berjalög, sem hér í landi hefði um eina
tíð brúkaður verið í viðlíka tilfelli, vegna
styrjaldar í umliðinni tíð, en nú eru hér ekki
ber svo vaxin, að til þess séu brúkanleg.
Mundi minn herra ekki vilja leyfa mér að
brúka mjöð í staðinn fyrir vín, ef fengið gæti,
eður blanda hana lítið með vatni, þar fleiri
af mínum fáu sóknarmönnum vilja heldur
tómt vatn í víns stað, heldur en að vera mjög
lengi án sakramentisins... að fá ekki þá eptir-
þreyðu endurnæring af sakramentinu, vill
gera það mikið óþolinmótt ... Þessvegna bið
eg hér með auðmjúkast, að þér, minn herra!
Vilduð gefa mér yðar einlæga og föðurlega
þanka til eptirréttingar, svo að mín sóknar-
börn geti fengið sína nauðsynlegu sálaránægju
í svo mikilvægu efni...109
í boði hjá Frydensberg árinu áður greindi Hr. Fell,
kaupmaður, frá því að hann hefði flutt með sér
dálítið af oblátum til kirkjunnar á íslandi og að
biskup hefði undir eins svarað á þá leið, með aðstoð
túlksins: „ Tell the gentlemen that the Icelandic church
could have relished some wine too;’ and followed the
speech by a vociferous burst of laughter."110 Biskup
virðist því hafa verið hinn rólegasti yfir nauðþurftum
kirkjunnar og svaraði séra Sæmundi norður í Húna-
vatnssýslu á þá leið, þremur mánuðum síðar, að það
væri ekki þóknanlegt að bjóða sóknarbörnum upp á
berjalög eða mjöð, hvað þá vatn! Biskupinn benti
Sæmundi á að ágætis rauðvín og madeira væri fáan-
legt í Reykjavík. Það væri að vísu dýrt en svo sterkt
að óhætt væri að blanda það með vatni.111 Ráðlegg-
ingar biskups voru í samræmi við boð konungs frá
árinu 1808 þegar vínskortur í landinu var fyrirsjáan-
legur. En konungur hafði mælst til þess að messuvín
yrði drýgt með vatni. Ef svo bæri við að algjör vín-
skortur væri í landinu bæri biskupi að meta hvað
mætti nýta í stað vínsins.112
Skortur á Snæfellsnesi árið 1809-
staðbundið dæmi um bjargræði íbúanna
íslendingar dóu ekki ráðalausir á harðinda- og styrj-
aldarárunum í upphafi 19. aldar. Það sem skorti var
reynt að bæta með öðrum úrræðum. Skorturinn var
þó greinilega almennur líkt og Jörgen Jörgensen,
öðru nafni Jörundur hundadagakonungur, komst að
raun um eftir að hann hrifsaði eftirminnilega til sín
völdin sumarið 1809. Jörundur hafði óskað eftir því
að yfirvöld sendu skýrslur um það hvað skorti í
hverjum landshluta og líkt og sjá má í eftirfarandi
bréfi, sem nokkrir íbúar í Snæfellsnessýslu sendu Jör-
vier... hier vid Siósíduna sunnan Snæfellls Jökul, naud-
syniar ... um Matvörur, svo og um Fære, Járn, Tiöru, Vín
til kyrknanna, Sallt, Lack, Pappír, Indigoe og anare
Kramvöru. En á mót höfum vier ad bióda mest Lýse,
Fisk og ullarvörur.113
Indbyggernes tarvelige benyttelse af indenlandets prod-
ucter, sparsomhed i at bruge og kjöbe kornvarer og
afholde fra at tage nyt laan, vil, efter min formening,
ikke Lade frygte nogen Mangel af det nödvændige livs
ophold for dette syssels indvaanere.114
Líkt og kemur fram í bréfi bændanna til Jörundar var skortur-
inn greinilega tilfinnanlegur en skýrsla sýslumanns til stiftamt-
manns sem var ritaður síðar á árinu ber greinileg merki þess að
íbúar landsins vildu sýna þá viðleitni að fara eftir ráðleggingum
stjórnarinnar um sparnað og hagnýtingu landsgæðanna.
Lokaorð
Löngum hefur verið deilt um það hvort Islendingar hafi verið
sjálfum sér nógir eða hvort þeir hafi verið háðir innflutningi á
erlendum varningi. Tímabilið sem hér hefur verið skoðað bendir
til þess að íslendingar hafi að einhverju leyti haft burði til þess
að komast af án ýmiss konar óþarfainnflutnings, líkt og þeim er
lýst í samtímaheimildum. En ekki í langan tíma.
Harðindatíðin í kjölfar Napóleónstyrjalda orsakaðist þó
ekki aðeins af samdrætti í samgöngum til landsins og vöru-
skorti, slæmt árferði átti einnig hlut að máli. En viðbrögð fólks
í harðindum höfðu tekið miklum breytingum frá fyrri tímum.
Friðrik 6. hafði almennt sýnt það í verki að hann bar hlýjan hug
til þegna sinna norður í Atlantshafi og hafði hjálpað nauð-
stöddum íslendingum með peningagjöfum og styrkjum eða með
því að senda meiri vistir til landsins þegar ráðamenn á íslandi
óttuðust hungursneyð í landinu. Sá kostur var því sem næst úr
sögunni eftir að Danir drógust inn í ófriðinn í Evrópu árið
1807. Þegar samgöngur voru stopular var íslendingum ljóst að
konungur gat ekki komið þegnum sínum til bjargar. íslendingar
urðu að reiða sig á eigin hugvitssemi til þess að komast af. Þegar
hungrið svarf voru íslendingar duglegir að tileinka sér hug-
myndir stjórnvalda um hagnýtingu landsgæðanna. Víða má sjá
heimildir fyrir því að íslendingum hafði ekki hugkvæmst að
grípa til þessara bjargræðismeðala fyrr en stjórnvöld hrintu
þeim á þá braut, menn fóru að spara mjölkaupin, svo að vísað
sé til orða Geirs Vídalín biskups. Samtímamaður hans, Jón
Espólín, var einnig á því máli að íslendingar væru orðnir hag-
sýnni. I tslenskum sagnablöðttm, frá árinu 1817, var því einnig
Sýslumaðurinn á Snæfellsnesi var hins vegar bjartsýnn og
greindi frá því í skýrslu sinni, um efnahagslegt ástand sýslunnar
á sama ári, að íbúar sýslunnar hefðu verið minntir á að vera
sparsamir og nýta landsins gæði. Að mati sýslumanns hafði
árangurinn ekki látið á sér standa. Ibúarnir höfðu t.d. verið
iðnir við að safna skarfakáli fyrir veturinn og ekki sóttust þeir
eftir brennivíni í kaupstöðum sýslunnar það árið. Sýslumaður-
inn lauk skýrslunni á þá leið að
46