Sagnir - 01.06.2001, Qupperneq 52

„snjallastur þeirra sviðsmálara sem við eigum, að
öðrum ágætum mönnum ólöstuðum.“5 Steinþór
hlaut Silfurlampann árið 1972 og var einn annarra
sviðslistamanna en leikara og leikstjóra um að hlotn-
ast sá heiður.
Björn G. Björnsson sagði árið 1979 um
leikmyndagerð sína við sjónvarpskvikmyndina
Paradísarheimt:
Ég tel, að svona verkefni sé að mestu leyti
verkleg framkvæmd og skipulagsatriði. Listin
er tiltölulega lítið atriði. Þó vill það stundum
gleymast, að við erum ekki að endurskapa
fortíðina eins og hún var. Leikmyndagerð er
skáldskapur. Við yrkjum í torf og grjót. Við
erum ekki að búa til byggðasafn. En þessi
skáldskapur okkar er skáldskapur í þriðja
ættlið. Við framkvæmum hugmyndir leik-
stjóra, sem er hans persónulegi skilningur á
verki Halldórs Laxness. Og allir tökum við
okkur ef til vill pínulítið skáldaleyfi.6
Sigurjón Jóhannsson var myndlistarmaður þegar
hann kynntist leikmyndagerð. Hann segir um hlut-
verk leikmynda: „Leikmynd hefur ávallt þann eina
tilgang að efla leiksýninguna sem slíka. Hún er ekki
sjálfstætt myndverk á sama hátt og málverk t.d.,
þótt hin myndræna uppbygging lúti að mörgu leyti
sömu lögmálum. Leikmyndin er kannski skyldari
„environment“ eða umhverfislist, þar sem unnið er
í 3 víddum...“7
Gretar Reynisson segir að virkni leikmyndarinnar
sé frumskilyrði og að hún sé ekki sjálfstætt listaverk.
Gretar er myndlistarmaður og hafði upphaflega ekki
ætlað sér að verða leikmyndahöfundur. Atvik hög-
uðu því þó svo að hann var fenginn til gera leikmynd
fyrir Alþýðuleikhúsið árið 1980 og hefur upp frá því
verið með afkastamestu leikmyndahöfundum. Hann
hefur tvisvar unnið til menningarverðlauna DV í leik-
list, einn leikmyndahöfunda. Fyrst vann hann til
verðlauna fyrir leikmynd sína við opnunarsýningu
Borgarleikhússins, Ljós heimsins eftir Laxness í leik-
stjórn Kjartans Ragnarssonar. Af því tilefni var
Gretar beðinn að skilgreina hlutverk leikmyndahöf-
undarins andstætt hlutverki myndlistarmannsins:
Myndlistarmaðurinn er einn á sinni vinnu-
stofu dögum saman og skapar sitt verk einn
og óháður ... Leikmyndahöfundurinn er í
sambandi við marga og verður að fara milli-
veginn í öllum ákvörðunum ... Myndlistar-
maðurinn hins vegar velur sinn efnivið,
vinnur úr sinni hugmynd og tengist sínu verki
sem einstaklingur ...skúlptúrinn lýtur sínum
eigin lögmálum óháð öðru en það gerir leik-
myndin ekki þó hún hafi skúlptúrísk form.
Leikmyndin er ekkert án leikarans.8
Gretar er þó á því að leikmyndin sé sjálfstætt höfund-
arverk og notaði í ofangreindu viðtali fagheitið
leikmyndahöfundur.
Enn annað sjónarhorn á virkni leikmyndar kemur
fram með sjónvarpi og kvikmyndum. Björn G.
Björnsson tilgreindi fjórar forsendur fyrir val leik-
myndateiknara á upptökustöðum fyrir sjónvarps-
mynd eða kvikmynd í tengslum við sýningu á ljós-
myndum frá tökum á Paradísarheimt í Torfunni. Hann segir for-
sendurnar fyrir staðarvali vera byggðar í fyrsta lagi á sögulegu
mati; að unnt sé að ná fram hugblæ og sérkennum þess tímabils
sem fengist er við. I öðru lagi sé matið fagurfræðilegt; að stað-
urinn uppfylli myndrænar kröfur. I þriðja lagi sé leikrænt mat á
staðnum; að hann leggi áherslu á það andrúm sem hvert atriði
krefst og í fjórða lagi sé matið fjárhagslegt; að staðurinn sé
aðgengilegur og að hliðsjón sé höfð af framkvæmdaatriðum eins
og rafmagni og gistingu.
Því má ljóst vera að skiptar skoðanir eru um það meðal leik-
myndahöfunda hvað sé góð leikmynd og þá spurningu verður
að nálgast frá mörgum hliðum. Ekki voru allir á bandi nýsköp-
unar og nývæðingar og ávallt hafa verið einhverjir sem segja
einhvers konar natúralisma eða viðtekið raunsæi nauðsynlegt til
að leikarar jafnt sem áhorfendur nái áttum gagnvart verkinu.
Fyrstu menntuðu leiktjaldamálararnir
Segja má að íslensk leikmyndlist og sviðslistirnar almennt hafi
sprottið upp úr starfi Sigurðar Guðmundssonar málara um og
uppúr 1860 en Kúlissusjóður, sem Sigurður átti þátt í að stofn-
setja, var afhentur Iðnaðarmannafélagi Reykjavíkur er það stóð
að stofnun Leikfélags Reykjavíkur 1897 og myndaði grundvöll
að leikstarfinu og upphaf alvöruleiklistar hér á landi. Leiktjöld
Sigurðar að Útilegumönnunum Matthíasar Jochumssonar eru
enn til á Þjóðminjasafninu ásamt skissum að búningum o.fl.
Björn Th. Björnsson tilgreinir leiktjöld Sigurðar Guðmundsson-
ar við Útilegumennina sem „fyrstu landslagsmálverkin eftir
íslenzkan mann.“’ Ljóst má því vera að leikmyndlist hefur í
gegnum tíðina verið nátengd „frjálsri" myndlist. Sigurður setti
einnig upp leiksýningar og sviðsetti lifandi myndir, einskonar
sögulegar svipmyndir byggðar á fornsögunum.10 Þær voru á
vissan hátt forverar sögusýninga nútímans.
Guðmundur Magnússon (Jón Trausti), rithöfundur, kynnti
sér leiktjaldamálun í Kaupmannahöfn skömmu fyrir aldamótin
1900. Hann skrifaði um leiklist og leiktjaldamálun og hvatti
jafnan gagnrýnendur til að gleyma ekki „tjöldunum". Hann
sagði m.a.: „leiktjaldalistin er sjálfstæð list - ein tegund málara-
listarinnar'1.11 Jón Trausti lagði áherslu á nauðsyn þess að
íslendingar færu í nám í leikmyndagerð, einkum til að mynd-
irnar yrðu „réttar“ út frá þjóðernissögulegu sjónarmiði. Um
svipað leyti var Ásgrímur Jónsson að mála leiktjöld á Bíldudal
og Þórarinn B. Þorláksson var á meðal leiktjaldamálara Leik-
félags Reykjavíkur á fyrstu áratugum aldarinnar.
Einar Jónsson frá Fossi í Mýrdal tók við sviðsmyndagerð hjá
LR 1911 og stjórnaði henni til dauðadags árið 1923. Einar
hafði lært málun í Kaupmannahöfn fyrir aldamót. Pantanir frá
leiktjaldagerð Carls Lund í Danmörku drógust mikið saman
með tilkomu Einars en hann var fyrstur til að leggja fyrir sig
leiktjaldamálun mestan sinn starfsferil. Hann var afar fær mál-
ari og var um verk hans sátt og ánægja. Hann lagði sig í líma
við að hafa leikmyndirnar „réttar" og fór t.d. sumarið 1913 á
sögustaði á Suðurlandi til að gera skissur fyrir Lénharð fógeta.'1
Nefna má einnig að Jóhannes Kjarval teiknaði leikmyndir við
eina af fyrstu uppfærslunum á Fjalla-Eyvindi Jóhanns Sigurjóns-
sonar í Stokkhólmi árið 1914.13
Freymóður Jóhannsson var fyrsti sérmenntaði leiktjaldamál-
ari LR. Hann útrýmdi hliðartjöldum og lofttjöldum í útisenum
á sviðinu og innleiddi nýtískulegt hringtjald. Sumir lofuðu
Freymóð fyrir fagrar sviðsmyndir en aðrir gagnrýndu hann fyrir
of áberandi leiktjöld - glansmyndir sem drægju athygli frá
leiknum. Brynjólfur Jóhannesson segir hann hafa málað
„natúralískt landslag sem féll vel í smekk þeirra sem vildu að
leiksviðið væri eins og gluggi út í náttúruna.“M Haraldur Björns-
son segir frá því að Freymóður hafi gert stórkostleg tjöld fyrir
hátíðasýningu á Fjalla-Eyvindi: „Hann náði einmitt þessum sér-
50