Nýtt Helgafell - 31.12.1959, Side 85

BÓKMENNTIR
215
sögu skemmtilega að vera bókmenntalegt
sjmishorn. Hin breiða, margþætta (og
langa) skáldsaga 19. aldarinnar hefir á síð-
ari tímum klofnað í fjölmargar gerðir, og
það hefir mörgum snjöllum nútímahöfundi
mistekizt, sem ætlaði að sameina aftur
hinar reyfaralegu og bókmenntalegu gerðir
nútíma skáldsagnalistar. Björn Th. Björns-
son er þar í góðuin hópi skipbrotsmanna.
En stíllinn einn gefur Virkisvetri bók-
menntalegt gildi að sínu leyti, því að hann,
en hvorki atburðir né sögufólk ber vott
um innlifun. Það er sanngjarnt, að ritdóm-
ari geri grein fyrir fordómum sínum að
svo miklu leyti sem hann veit af þeim, og
ég verð að játa, að mér er þessi stíll ekki
geðþekkur, svo að hann freistar mín ekki
til lestrar. Hitt hlýtur hverjum manni að
vera Ijóst, að hann er persónulegur og auð-
kennilegur, jafnvel þegar höfundur fyrnir
inál sitt til að ná fortíðarblæ á söguna.
Hann er nokkuð andaktugur og hátíðlegur,
hann er áberandi fremur en einkennilegur,
blæmikill fremur en blæbrigðaríkur, yfir-
gripsmikill fremur en nákvænmr, munúð-
legur fremur en innilegur, ýtarlegur fremur
en dramatískur. Hann er til dæmis svona
(úr lýsingu á hestaati):
Andrés rykkti í tauminn og setti um
leið broddinn í nárann á folanum;
hann sleit sig af og hóf sig, trylltur
og blóðugur; þeir dönsuðu báðir á aft-
urfótunum, börðust og hjuggust; fol-
inn stóð hærra og barði blóðugum
tönnunum niður í makkann milli eyrn-
anna án afláts, beit og sleit. Þeir fóru
niður, en prjónuðu á ný; Skarðshest-
urinn hörfaði undan, barði fyrir sér
með framfótunum, en folinn hvolfdi
sér yfir hann með þórdunum, orðinn
hamslaus, og lét nú alla kynngi sína
ríða á hinum.
Stíllinn er hér auðkennilegur, og lýsingin
í heild nær að gefa til kynna snögg og mikil
viðbrögð. En ef vel er að gáð, er það að-
eins eitt atriði, sem gefur myndinni fullan
skýrleik: „barði blóðugum tönnunum nið-
ur í makkann milli eyrnanna án afláts."
áíðasta setningin er alltof yfirgripsmikil og
ódramatísk til þess að ná verulegum áhrif-
um, hún fletur aftur út myndina og hylur
línur hennar.
Viðhöfn og orðafjöldi, háfleygt líkinga-
mál og myndsmíðar eru augljós einkenni
á stíl þessum, en persónulegasta auðkenni
hans er allt að því líkamleg munaðartil-
íinning, sem höfundur leggur í hátíðlega
hrynjandi og mjúk, íburðarmikil orð. „Isi
lagður fjörðurinn var gullbaldýraður, svo
sem sólin glitaði þar möttul á feginsdegi
sínum.“ Ef lesandinn kann að meta þessa
setningu og einkum samt, ef hann finnur
munaðartilfinninguna í setningu eins og
þessari (og setur ekki fyrir sig dálitla óná-
kvæmni í líkingum): „[Járningamaðurinn]
jafnaði síðan undir, brá skeifunni á, og
íjaðrirnar smugu í, líkt og smjöri er drepið
á hleif,“ þá fer ekki hjá því, að hann hafi
nokkra listræna nautn af stíl Björns Th.
Björnssonar.
En kostunum fylgja gallar, og það er
c-ins og höfundi sé alltof sjaldan ljóst, að
stór orð hafa minnsta merkingu. Hin langa
lýsing á ferð Andrésar í stórhríðinni missir
t. d. marks, þrátt fyrir mikinn hljóm og
myndríki, af því að hún er líkust tilraun til
að yfirgnæfa veðrið, svo að maður veit að
Iokum ekki, hvort veðrið er bergmál af
henni eða hún af veðrinu. Einhvern veg-
inn tekst honum ekki að tína fram þau
smáatriði, sem geri veðrið raunverulegt:
þetta er táknhríð:
Stórir menn grétu, menn sem höfðu
brosað framan í dauðann og allt, og
volgir taumarnir frusu niður í skegg-
stæðið. Og þeir sem létu fallast, þeir
grúfðu sig niður í mjúkt skjólið; þeir
heyrðu snjóinn marra undan fótum og
hófum fram hjá sér, fjær, og loks varð
þögn.
Sjónarhornið er of vítt, það miðast ekki
nógu greinilega og stöðuglega við það, sem
tilteknir menn reyndu í förinni. Það getur
að vísu verið nokkurt smekksatriði, hvað