Helgafell - 01.10.1946, Síða 38

220
HELGAFELL
ég ekki reyna að dæma um, en þeir voru mjög óánægðir með þær breyt-
ingar, sem nýlega höfðu átt sér stað. Þeir höfðu í einu verið sviptir biskups-
stóli, latínuskóla og prentsmiðju og söknuðu þess sárt. Þeir kenndu Magn-
úsi Stephensen og samherjum hans um þetta, og það er víst, að ýmsar kenn-
ingar um bókmenntir og trúmál, sem boðaðar voru í mörgum ritum Lands-
uppfræðingafélagsins, fengu litlar undirtektir meðal Norðlendinga. Séra
Jón Jónsson var einn af þeim, sem harðast dæmdu sumar hinar nýju guðs-
orðabækur, sérstaklega sálmabókina, og hann ætlaði með félagsstofnuninni
að hefja ennþá öflugri mótspyrnu gegn skynsemistrúnni sunnlenzku. Félagið
studdist við frjáls samskot meðlimanna, sem þó hafa varla numið miklu, og
styrkinn frá London, auk þess sem inn kom fyrir ritin. Þau voru í litlu átta
blaða broti og nefndust Rit þess xslenzþa evangelisþa Smábóþafélags. (Venju-
lega nefnd smárit). Þau gátu ekki komið út 1815, eins og ætlazt var til, því
vegna stríðsins var ekkert prentað á íslandi það ár, og er fyrsta smáritið prent-
að í Kaupmannahöfn 1816. Lögin voru prentuð 1818 og boðsrit um útgáfuna
sennilega áriðl 819, og sama ár var birt skýrsla um hag félagsins og önnur sams
konar skýrsla er til frá 1821. Fyrst í stað virðast ritin hafa komið reglulega út,
en seinna urðu misbrestir á því, og langflest eru þau prentuð í Kaupmanna-
höfn. Þegar stofnandi og formaður félagsins dó 1846, höfðu komið út 67 ritl-
ingar og seinna bættust 13 við, svo alls urðu þeir 80, og kom hinn síðasti út í
Kaupmannahöfn 1854. Ritin voru næstum því öll þýdd úr erlendum málum,
og gerði stofnandinn sjálfur flestar þýðingarnar, en frumsamdir voru helzt
sálmar. Um það, hversu mikil áhrif þessir ritlingar höfðu á fólkið.verður ekk-
ert sagt, en einhver hafa þau sennilega verið. Nú eru Smáritin orðin mjög
sjaldgæf, að minsta kosti í heilum eintökum.
Hið íslenzlia Bólimentafélag var stofnað 1816 fyrir frumkvæði Rasks og
Árna Helgasonar. Það átti að styðja og vernda íslenzka tungu og bókment-
ir og menningu og heiður íslenzku þjóðarinnar með útgáfu bóka eða á annan
hátt, er ástæður kynnu að leyfa. Það var í tveimur deildum, í Reykjavík og
Kaupmannahöfn, og var hin síðarnefnda miklu afkastameiri. Reykjavíkur-
deildin kom engri bók út fyrr en árið 1849. Þessi deildaskipting hélzt til
1911, er báðar deildirnar sameinuðust með aðsetri í Reykjavík. Hér verður
ekki rakin saga þessa félags, sem í meira en öld hefur verið einn merkasti
liðurinn í menningarlífi íslenzku þjóðarinnar, en látið nægja að vísa í Minn-
ingarrit félagsins frá 1866 og 1916. Hér verður þó minnzt á þá starfsemi þess,
er við kemur úgáfu tímarita.
í fyrstu lögum félagsins er þegar gert ráð fyrir, að það muni gefa út frétta-
rit, og átti það einnig að flytja ritdóma um útlendar bækur, en ekki íslenzkar.
Um þær mátti aðeins birta hlutlausar umsagnir. Þetta ákvæði sýnir, að fé-
lagið vildi halda sér utan við deilur um bókmenntagagnrýni, sem var víst
ekki á marga fiska um það leyti.
Hafnardeildin hóf nú að gefa út íslenz\ sagnablöS, og kom fyrsta deild
þeirra 1817 í 300 eintökum, sem útbýtt var ókeypis meðal félagsmanna.
Öðrum voru þau seld. í fyrstu deildinni var yfirlit helztu erlendra frétta frá