Helgafell - 01.10.1946, Qupperneq 114

296
HELGAFELL
Stjörnufræðingar hafa samiS skrá
um hraSa himinhnattanna meS því aS
notfæra sér þessa frábærilega hugvits-
sömu rannsóknaraSferS, sem gerir
þeim fært aS mæla hraSa hluta, án
þess aS þekkja fjarlægS þeirra. HraSi
allmargra þúsunda stjarna í áttina til
jarSarinnar eSa frá henni hefur veriS
mældur. AS svo komnu vöktu tölurnar
í hraSaskránni ekki neina undrun.
Margar einstakar stjörnur og reiki-
stjörnur virtust fara um 15—30 km. á
sek., en sá hraSi er álíka mikill og
hraSi jarSarinnar á braut hennar um
sólina.
En nýlega hefur lit-hraSamælirinn
veriS notaSur meS miklum árangri
viS athugun á öSrum efnishlutum him-
ingeimsins, þokunum. Þær eru tveggja
tegunda. Onnur tegundin er feiknmikil
sam.söfn lýsandi lofttegunda, en hin er
mynduS af þyrpingum milljóna ein-
stakra stjarna. Allar þokur af fyrr-
nefndri tegund, sem þekktar eru,
finnast innan þess stjörnukerfis, sem
viS köllum vetrarbrautina, hins veg-
ar er kunnugt, aS allar hinar síSar
nefndu eru úti í geimnum í órafjar-
lægSum frá ytri takmörkum vetrar-
brautar okkar. Þó að aSeins sé hægtaS
greina í sundur fáar stjörnur í þessum
fjarlægu þokum, má ganga út frá því
sem vísu, að þær séu myndaðar af
miljónum stjarna, vegna þess að ljós-
ið frá þeim er nákvæmlega eins og
hinir samsettu geislar frá miklum fjölda
venjulegra stjarna. Þessar þokur óra-
langt utan vetrarbrautar okkar eru
reyndar vetrarbrautir sjálfar, myndaS-
ar af tugþúsundum milljóna stjarna.
Má nefnda þær eyheima (Island
Universes), og er það heiti notaS, til
þess að lýsa stærð þeirra og einangrun
í geimnum, en vitanlega er hver þess-
ara heima aðeins örlítið brot af al-
heiminum. Einna næst okkur er þyr-
ilþokan í Andrómeda-stjörnumerk-
inu. En þrátt fyrir geysistærð hennar
og fjarlægð hlítir hún mælingum lit-
hraðamælisins, og vitað er, að hún
nálgast okkur um 30 km. á hverri sek.
Nærri allir aðrir eyheimar og reyndar
allir utan vissrar vegalengdar fjarlægj-
ast okkur. En hvernig finnum við
þær vegalengdir, sem eru milli þeirra
og okkar ?
Vegalengdin, sem bifreið fer, mæl-
ist með því aS telja snúningana, sem
eitt hjólið snýst. Ummál hjólssins er
þekkt, svo aS vegalengdin hlýtur að
vera lengd ummálsins margfölduð
meS snúningafjöldanum. Kerfi úr hjól-
um, sem grípa hvert í annað og skrá
venjulega talnaröð, segir til um snún-
ingafjöldann. Slíkur hraSamælir er
mjög gömul uppfinning. Honum lýsti
gríski verkfræðingurinn Hero fyrir
nærri tvö þúsund árum. En fjarlægð
eyheimanna er ekki hægt að mæla
með slíkum mælitækjum. ÞaS finnst
enginn beinn og mjór vegur, sem má
velta þeim á frá jörð okkar að heims-
endum.
En til eru aðrar aðferðir til að mæla
fjarlægðir. Ein er sú, sem landmæl-
ingamenn nota, en þeir mæla horn
við endapunkta nákvæmlega mældrar
grunnlínu og reikna síðan fjarlægð
hlutarins. En aðferð þessi kemur
ekki að notum, þegar um eyheimana er
að ræða, því að engin mæld grunn-
lína, nægilega löng, er fyrir hendi.
Jafnvel þvermál jarðbrautarinnar um
sólina er hverfandi samanborið við
fjarlægðir þær, sem hér koma til
greina. En nú kemur ljósið frá himin-
hnöttunum okkur enn einu sinni að
liði. Auðvelt er að reikna út fjarlægð